آشنایی با حمام های تاریخی استان کردستان

حمام پاشاخان
این حمام در محله ” قطارچیان” شهر سنندج قرار دارد و یکی از قدیمی ترین حمام های شهر سنندج است. حمام ” پاشاخان” دارای هشتی، رخت کن، گرم خانه، خزینه، خلوتی، سرویس های بهداشتی و … است. این بنا متأثر از سبک معماری اصفهانی و با مصالح محلی ساخته شده و در دوره های متعدد مورد استفاده قرار گرفته است.

حمام حسن آباد
در داخل شهر حسن آباد یاسوکند، حمامی قدیمی وجود دارد که از لحاظ معماری حائز اهمیت است. این حمام دارای ورودی، هشتی، حمام گرم و سرد، تون ( گرمخانه ) ، خزینه، اتاق تقسیم آب و… است. تمام فضاها با روش طاق و  گنبد با سنگ لاشه ای مسقف شده که از ویژگی های بارز بنا است.

در این بنا از ملات آبی به خوبی استفاده شده است و نشان می دهد با وجود این که معمارِ حمام محلی بوده ، از اصول معماری و طرح ها و عناصر مکمل آن آگاهی کامل داشته است. این حمام احتمالاً در دوره زندیه ساخته شده است.
حمامِ خان ( ظهیری)
این حمام در ضلع شمالی بازار سرپوشیده سنندج، پایین تر از مسجد داروغه واقع است. حمام دارای بخش های مختلفی از جمله سردر ورودی، سربینه ( رختکن ) ، حمام گرم، خزینه و… است. بر طبق کتیبه سنگی موجود در سردر ورودی ، حمام در سال ۱۲۲۰هـ.ق به دستور ” امان الله خان اردلان” ساخته شد و بعدها به سبب تملک آن توسط ” امین التجار” در سال ۱۲۹۶ هـ.ق ( دوران حکومت فرهاد میرزای معتمدالدوله، عموی ناصرالدین شاه) مورد مرمت و باز سازی عمده قرارگرفت. کتیبه موجود نیز گویای این امر است. تزیینات معماری مسجد شامل آهک بری های پرکار با نقوش گل و گیاه و حیوانی ، کاشی کاری های هفت رنگ با نقش مایه های بومی و محلی و نیز سنگ فرش مرمرین است .

این حمام قابل مقایسه با حمام ” قصلان ” در روستای قصلان شهرستان قروه است و یکی از بزرگترین حمام های کردستان به شمار می آید. احتمالاً این حمام به پیش از دوره ی قاجار تعلق دارد و شاید در دوره ی صفویه ، هم زمان با قلعه و بازار ساخته شده باشد . تاریخ موجود در کتیبه نیز احتمالاً مربوط به زمان مرمت آن است.
حمام خدری
در کنار پاساژهای متعدد شهر بانه که با نام ” خدری ” معروف است ، حمامی قدیمی وجود دارد که دارای فضاهای مختلفی است و مشابه آن در بیشتر حمام های قدیمی استان کردستان دیده می شود . این حمام فاقد تزیینات است ، ولی فعلاً قدیمی ترین اثر معماری موجود در شهر است و باید مورد مرمت کامل قرار گیرد.
حمام شجاع لشکر
این حمام قدیمی در کوچه ” یمین لشکر ” از محله سرتپوله ، مجاورمنزل ” شجاع لشکر” واقع شده و به نظر می رسد که متعلق به همین شخص بوده است. این حمام که کوچک تر از حمام های شهری است دارای ورودی، حمام سرد،  گرم خانه، میان دو خزینه، تون حمام و … است. تزیینات حمام کمتر قابل مشاهده است، چون در سال های اخیر روی آن به طور کامل پوشیده شده است. ساخت حمام به دوره قاجاریه باز می گردد.
حمام شیشه
حمام شیشه در ضلع شمالی بلوار کردستان و مجاور پل و مسجد ” ملاویسی ” قرار دارد و از بناهای عمومی و قدیمی  شهر سنندج به شمار می رود. این حمام دارای فضاهای ورودی، هشتی، سربینه و حمام گرم با ستون های سنگی است. سکوها، آب نمای گرم و سرد، خزینه و خلوتی بنا دارای خصوصیات ویژه ای  است. در حمام زنانه در کوچه مجاور حمام قرار دارد.

از در و پنجره ها و شیشه های رنگی، که وجه تسمیه حمام به آن باز می گردد، آثار زیادی باقی نمانده است. از دیگر ویژگی های این بنا، تزیینات آهک بری است که شامل نقش های مختلف گیاهی و حیوانی است. به احتمال قریب به یقین این حمام در دوره قاجار بنا شده است. حمام شیشه تا چند سال پیش مورد استفاده بود.
حمام صلاحی
در ضلع شرقی خیابان فردوسی و مجاور بازار قدیمی سنندج ، در زیر مغازه های پیرامون، حمامی قرار دارد که به گرمابه ممتاز( صلاحی) مشهوراست. این حمام در سطح پایین تری از حمام های قدیمی شهر سنندج قرار دارد. این امر احتمالاً برای بهره گیری بهتر از قنات های قدیمی شهر بوده است.

حمام دارای بخش های مختلف شامل سردر ورودی، هشتی، حمام سرد، خلوتی، گرم خانه، خزینه و … است. ویژگی انحصاری بنا، قرارگیری در سطح پایین و نوعی قوس های معماری و نیز چهار فضای گنبددار است که هر یک عملکرد خاصی داشته اند. به نظر می رسد هم زمان با ساخت بازار و قلعه سنندج، این حمام ایجاد شده باشد. مجاورت حمام با بازار و کار هم زمان به آن مؤید این مدّعا است.
حمام عبدالخالق
این حمام در ضلع شرقی راسته بازار سنندج قرار دارد. تاریخ ساخت آن دقیقاً مشخص نیست و احتمالاً به دوره قاجاریه تعلق دارد. حمام دارای فضاهای مختلفی است که در بیشتر حمام های استان نیز دیده  می شود. آب لازم برای این حمام از آب جاری قنات های شهر تأمین می شود.

ارتفاع سقف این حمام نسبتاً بلند است و ستون های چهارگوش سنگی، آب نما، حجره ها، رخت کن، گرم خانه، خلوتی ها و سرویس خزینه ی آن تابع اسلوب حمام سازی ایرانی در دوره صفوی است . تزیینات معماری این بنا مشخص نیست، زیرا سطح دیوار آن با سیمان و کاشی جدید پوشانده شده است؛ ولی گفته می شود این حمام دارای تزیینات آهک بری که در شهر سنندج بسیار رواج داشت، بود. این بنا با حمام ” وکیل الملک” در شهر سنندج قابل مقایسه است و اکنون در تملک میراث فرهنگی استان کردستان قرار دارد.
حمام عمارت آصف
در داخل مجموعه عمارت” آصف وزیری” حمام کوچکی وجود دارد که یکی از زیباترین حمام های غرب کشور است. این بنا به سبک معماری اصفهانی و مانند سایر حمام های استان اما در مقیاس کوچک تر ساخته شده و دارای ورودی ، محل انتظار، حمام سرد، رخت کن، میان در، حمام گرم ، خزینه خلوتی، تون ( گرمخانه ) ، سرویس بهداشتی و فضای اضافی برای منبع آب است.

این بنا دارای  شش ستون سنگی با تزیینات طنابی است و از تزیینات آهک بری پرکار، کاشی های خشتی آبی رنگ، حجاری روی سرستون ها و ستون های سنگی برخوردار است. تزیینات طنابی ستون ها و سرستون های این حمام، از ویژگی های  منحصر به فرد آن است. این حمام فقط مورد استفاده اختصاصی خانواده آصف بود.
حمام عمارت مشیر دیوان
در داخل عمارت ” مشیردیوان ” حمامی به سبک حمام های قدیمی اما در مقیاس کوچک تر ساخته شده که دارای ویژگی های خاص و بخش های مختلفی است. در داخل حمام سرد ، تزیینات کاشی کاری یک رنگ و آهک بری با نقش گیاهی و هندسی کار شده است. حمام گرم آن نیز آهک بری های پر کاری دارد و در کف ها از سنگ مرمر صیقل یافته ی “قصلان” استفاده شده و تمام فضاهای حمام با گنبد های آجری مسقف شده اند. زمان ساخت حمام به طور دقیق مشخص نیست؛ اما احتمالاً در دوره  قاجار ساخته شده است. این حمام به طور اختصاصی در اختیار خانواده مشیر دیوان بود.
حمام عمارت ملا لطف الله شیخ الاسلام
در مجموعه عمارت “ملا لطف الله شیخ الاسلام سنندج ” که هم اکنون اداره کار میراث فرهنگی استان کردستان از آن بهره می گیرد. حمامی قدیمی وجود دارد که در بخش اندرونی و در ضلع غربی طبقه زیرزمین عمارت قرار گرفته است. این حمام دارای تزیینات آهک بری و کاشی کاری یک رنگ است و طرح های هندسی – اسلیمی و حیوانی از مهم ترین نقوش آن به شمار می آید. این حمام دارای ورودی، حمام سرد، حمام گرم ، تون ، خزینه و خلوتی است و در کف سازی آن از سنگ مرمر استفاده شده است. این بنا هم زمان با کل مجموعه عمارت در دوره قاجار ساخته شد.
حمام عمارت وکیل
در مجموعه عمارت ” وکیل الملک ” و متصل به پارک سپیدار، حمامی قدیمی قرار دارد که احتمالاً فقط مورد استفاده افراد خانواده وکیل بود. این حمام دارای فضاهایی است که در تمام حمام های منطقه دیده می شود. به نظر می رسد این حمام هم زمان با احداث مجموعه عمارت وکیل  که به دوره زندیه باز می گردد، ساخته شده باشد. استفاده از آهک بری در سطح وسیع بر دیوارها و در فضاهای گرم و سرد حمام به چشم می خورد و نقش های به کار رفته برای تزیین حمام شامل اشکال هندسی، گیاهی و حیوانی است که از نقش طاووس بیشتر استفاده شده است.
حمام قصلان
روستای ” قصلان ” در مسیر دینور- زنجان، در۵ کیلومتری شمال شهر قروه قرار دارد. سرچشمه رودخانه شور و تپه بزرگ باستانی آن از عملکرد وسیع شهری قصلان در دوره های تاریخی حکایت دارد.

حمام زیبا و بزرگ قصلان و برج آن در سال ۱۲۵۵هـ.ق در روزگار ” آصف اعظم ” تعمیر شد. تاریخ ساخت حمام احتمالاً مربوط به اواخر عهد زندیه و در زمانی است که ” خسرو خان اول” به عنوان والی کردستان حکومت داشت.

این بنا دارای بخش های مختلفی مانند هشتی، حمام سرد، هشتی و میان در، حمام گرم، خلوتی های خصوصی وعمومی ، خزینه و تون است و تزیینات منخصر به فرد آهک بری با طرح های گیاهی، هندسی، انسانی و حیوانی درآن مشاهده می شود که در نوع خود با اهمیت و قابل مقایسه با حمام خان در شهر سنندج است.
حمام منزل معمارباشی
در داخل منزل بزرگ ” معمارباشی” که به استاد ” الله مراد اقلیدس” اشتهارداشت ؛ حمامی در مقیاس کوچک، با سبک معماری حمام های قدیمی ساخته شده که از نظر معماری به ویژه تزیینات آهک بری حائز اهمیت است. طرح های هندسی، گیاهی و حیوانی این حمام در نوع خود منحصر به فرد و نشان گر اهمیت این فضا در شهر سنندج است. تاریخ دقیق ساخت حمام مشخص نیست؛ ولی با توجه به ساخت عمارت در اواخر دوره قاجار، احتمال دارد این حمام مربوط به اوایل عصر پهلوی باشد.
حمام وکیل الملک
این حمام کنارعمارت وکیل و مجاور بازارچه قدیمی وکیل در شهر سنندج واقع شده است. زمان ساخت دقیق آن مشخص نیست؛ اما براساس شواهد، نوع معماری و تزیینات وابسته به آن، چنین استنباط می شود که احداث آن مربوط به دوران افشاریه و ادامه سبک صفوی باشد. این مهم به ویژه در عناصری مانند ورودی حجره انتظار، رخت کن، حمام گرم، هشتی، خزینه، آب انبار، تون و… به خوبی قابل مشاهده است.

حمام دارای تزیینات آهک بری است که طی چند سال گذشته با سیمان روی آنها پوشانده شده است. حمام ، بسیار بزرگ و کف سازی های آن سنگی است و افزون بر آن، از آجر، سنگ و ملات آهک استفاده شده است. ستون های سنگی قطوری در داخل حمام سرد و گرم دیده می شود. در مجموع ، ترکیب و قرارگیری فضا نشان گر ذوق و سلیقه بالای معمار است.