مناطق تاریخی استان قم

قره تپه قمرود
در کتاب بررسی های باستان شناسی قمرود نوشته میر عابدین کابلی آمده است : منطقه مورد بررسی قمرود درشمال شرقی شهر قم واقع شده و از دهستان ها ی بخش مرکزی شهرستان قم محسوب می شود. مرکز آن روستای قمرود است که در ۲۰ کیلومتری شهر قم واقع وازطریق جاده ی آسفالته با شهر ارتباط می یابد . منطقه شامل دو بخش است که به وسیله رودخانه قمرود یا اناربار به دو بخش تقسیم شده است . عموماً ساحل راست یا بخش شرقی را قمرود و بخش غربی را البرز می نامند .

در شمال منطقه مورد بررسی، رودخانه ساوه جریان دارد که از غرب وارد دشت قمرود می شود. در شمال شرق روستای ملک آباد ، دو رودخانه قم وساوه به هم متصل شده و رودخانه مسیله را به وجود می آورند. رودخانه قم فصلی است ولی ساوه اندک آبی دارد که درفصل تابستان حداکثر تا زیر پل اتوبان تهران – قم می رسد.

گروه باستان شناسی قمرود درسال ۱۳۶۷ نخستین گام را برای شناسایی منطقه برداشت . این برنامه در پنج سال در طی فصل پاییز یا بهار صورت گرفت ومنجر به شناسایی ۹۳ اثر فرهنگی شد که کهن ترین آنها به دوره فرا پارینه سنگی وجدیدترینشان به عصر قاجار تعلق دارد . این آثار درمجموع عبارت اند از تپه ها، محوطه ها، قلعه ها ، کاروانسراها ، پل ها ، بندها و میل ها.

هرچند محوطه ها وآثار شناسایی شده در کل منطقه پراکنده است، ولی به دلیل موقعیت خاص جغراقیایی تمام منطقه درهمه دوره ها به طور یکسان ، مسکون نبوده است . درهمین بررسی ، گروه باستان شناسی توانست وضعیت محیط زیستی این بخش از سرزمین ایران را در طی حدود دوازده  هزار سال روشن سازد. بر این اساس دردوره پارینه سنگی پایانی ، منطقه البرز اگر نگوییم منطقه ای سکونتگاهی ، لااقل می توان ادعا کرد محل تردد مردمان بوده است . این امر به دور از ذهنیت هم نیست ،چون کناره ساوه رود جگن زار، همراه با درختان گز و دیگر درختچه های وحشی است. وجود آب و موقعیت طبیعی ، زیستگاه  مناسبی برا ی آبشخور حیوانات است . امروزه نیز به دلیل وجود حیوانات شکاری ، منطقه شکارگاه  تا اندازه ای تحت حفاظت است .

قمرود در دوران تاریخی مجدداً به وضعیت پیشین بر می گردد . این بارهم منطقه البرز طرف توجه قرار گرفته و جمعیت زیادی در آن مستقر می شود، ولی از اواخر دوره ساسانی نخستین حرکت ها برای استقرار دوباره  در سمت شرق آغاز می شود و روی قره تپه استقراری کم رنگ شکل می یابد . در دوره اسلامی این حرکت به نحو چشمگیری سرعت می گیرد و در قرون اولیه اسلامی جمعیت بالایی را پذیرا می شود، ولی از آن سو منطقه البرز به مرور خالی از جمعیت و کل آن منطقه شامل فقط دو روستای کوچک شده است .

البته این جمعیت وجنبش دیری نمی پاید، زیرا باز هم رودخانه قم با طغیان شدید هر آنچه را که هست به ویرانی می کشاند. ولی مسلماً دشت خالی از جمعیت نیست، چون با چند قلعه و محوطه از این زمان ، یعنی دوره صفوی روبه رو هستیم و سرانجام می بینیم که دردوره قاجاریه ، قمرود مجدداً رو به آبادانی نهاده است و امروزه هم یک قطب کشاورزی با اهمیت تلقی می شود.

اما منطقه البرز از اواخر دوره ساسانی به بعد دیگر آبادانی و ترقی به خود ندید و امروزه نیز فقط حاشیه غربی قمرود و اندکی از حاشیه جنوبی ساوه رود ادامه حیات می دهد و کشاورزی در آن رونق دارد، ضمن این که دامداری نیز دراین بخش تا اندازه ای درخور توجه است .

تپه صرم
تپه صرم درحدود ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی جاده کاشان در بخش کهک حد فاصل میان راه روستای خورآباد وصرم قراردارد. این تپه پشته ای طبیعی از رسوبات شنی به طول ۱۹۲، عرض ۱۱۵ و ارتفاع ۶۰/۵ متر است که نزدیک محوطه استقراری شمشیرگاه قرار دارد.

با دریافت گزارش های مردمی در سال ۱۳۷۵ مبنی برتخریب بخشی از تپه توسط بولدوزر راه سازی ، توسط میراث فرهنگی استان ، عملیا ت راه سازی متوقف شد. در سال ۱۳۷۶ عملیاتگمانه (چاهی که برای آزمایش قنات حفر می کنند ) زنی جهت مشخص نمودن وضعیت تپه و تعیین حریم آن آغاز گردید و تپه درسال ۱۳۷۸ در فهرست آثارملی کشور به ثبت رسید.

به علت حفاری های غیر مجاز درسال ۱۳۷۹ و به منظور نجات دادن بخشی از اشیا از خطر سرقت ، طرح حفا ری درسال۱۳۸۰ به تصویب ودر تاریخ ۲۹/۱۱/۸۰ به مدت ۲۶ روز فصل اول کاوش در تپه صرم توسط هیات باستان شناسی به سرپرستی “خسرو پور بخشده ” به انجام رسید.

در این کاوش پنج کارگاه به ابعاد ۵×۵ متر در مرکز و چهار جهت اصلی تپه ایجاد و در ادامه به گورهای زیادی برخورد شد. این گورها دارای ساخت وساز خشتی به صورت توده هایی گاه انبوه است و تدقین در اطراف این توده ها  انجام شده است . در اطراف متوفی تعداد زیاد ی اشیا ی سفالی، مفرغی و گاه آهنی  یافت شد که در حقیقت براساس اعتقاد این مردمان به دنیای پس از مرگ صورت می گرفت . برای دفن اجساد از لحاظ نوع تدفین یا جهت آن، وضعیت خاصی مشاهد ه نشد.

اشیای به دست آمده در این تپه دارای تنوع خاصی است ؛ ظروف سفالی خاکستری رنگ لوله دار،لاوک ها (ظرف چوبین بزرگ و مدّور دارای لبه ای کوتاه ) ، لیوان ها ، فنجان ها و خمره ها و… اشیای فلزی مفرغی چون سرپیکان ، خنجر ، زیورآلات ، دستبند وحلقه از جمله اشیای ارزشمند این تپه است .

گورستان تاریخی تپه صرم با قدمت ۳۵۰۰ – ۳۲۰۰ سال از مهمترین محوطه های عصر آهن ایران و فرهنگ سفال خاکستری  ایران مرکزی است .

ساروج : مخلوطی است از آهک و خاکستر یا ریگ که در آب به مرور جذب انیدرید کربنیک کنند و آهکش به صورت سنگ آهک که محکم و پایدار است در می آید و از آن در جهت ساختن بنا استفاده می کنند.