معرفی مساجد معروف استان قم

معرفی مساجد معروف استان قم

مسجد اعظم
مسجد اعظم قم در کنار آستانه حضرت معصومه (س) و در سمت غرب آن قرار دارد. این مسجد به سعی و اهتمام حضرت آیت الله العظمی  بروجردی ( ره) توسط  استاد ”  حسین بن محمد معمار” معروف به ” لرزاده ” بنا شد و کلنگ اول آن در روز یازدهم ذیقعده سال ۱۳۷۳ هـ . ق ( مصادف با روز میلاد حضرت علی بن موسی الرضا) به دست توانای آن عالم ربانی زده شد . مرقد آیت الله بروجردی درهمین مکان قرار دارد.


این مسجد که به دلیل عظمت و بزرگی ، مسجد اعظم نام گرفته ازجمله مساجد سه ایوانی است. این مسجد عظیم مشتمل بر یک مقصوره وسیع ، گنبد مرتفع ، ایوان معظم ، دو گوشوار، چهل ستون ، کتابخانه جامع و سایر بیوتات است . دربنای این مسجد تلفیقی از سبک قدیم با اسلوب ساختمانی جدید به کار رفته و مقصوره  و گنبد و گلدسته ها به سبک باستانی و سبک کنونی ، ولی چهل ستون ها با نقشه روز بنا شده است:

مقصوره این مسجد که از نظر وسعت و زینت درعالم اسلام کم نظیر و حتی بی نظیر است، تمامی آراسته به کاشی کاری معرق بالای ازاره مرمری است.

معمارمسجد برای استحکام گنبد ، استخوان بندی و اسکلت آن را با مفتول به پاداشت و در سربند مفاصل آن با اکسیژن جوشکاری به عمل آورد و سپس از هرطرف ، این اسکلت فلزی را با آجر پوشاند. به این ترتیب طرفین آن از داخل و خارج ، جداری به قطر چهارده آجر، هر طرف هفت ردیف با ملاتی که متشکل از سیمان، آهک و ماسه بود، پوشیده شد. ازاین رو عمر این مسجد را تا هزار سال پیش بینی نموده اند.

قاعده گنبد از خارج و داخل چهار ضلعی متساوی به دهانه ۱۹ و ارتفاع ۲۴ متر با تزیینات متنوع مرمری  و کاشی کاری است که در چهارگوشه آن نیم طاقی بالا آورده شده و صورت مربع را با نقشه یزدی سازی به شکل فلکه ای در آورده اند و نیز پاطاق پوشش عرقچینی آن را بالا برده اند .

در ضلع جنوبی این مقصوره محرابی مجلل و پنج ترکی وجود دارد که دهانه آن سه وارتفاع آن پنج متر است . این محراب با ازاره مرمری و بدنه وجرزهای کاشی کاری معرق تزیین شده است . پوشش مقرنس خوش قطاری در سه ردیف از کاشی های شفاف خوش رنگ و لعابی است که در سینه آن ترنجی نمودار و در میانه به خط ثلث طلایی کلمه مبارک ” الله ” خوانده می شود. گنبد و بقیه اجزای مسجد نیز مملو از هنر معماری و تزیینات فراوان است . شبستانِ گنبددارِ مسجد که سراسر مزین به کاشی های  معرق است ، در ضلع جنوبی صحن قرار دارد و از طریق مسیرهای جانبی به دو شبستان ستون دار شرق وغرب مرتبط است.

مجموعه مسجد اعظم از سمت شرق با مسجد بالاسر و صحن عتیق حرم حضرت معصومه (س) و از غرب به خیابان ساحلی رودخانه و از جنوب به خیابان موزه مرتبط است.

مسجد امام حسن عسگری (ع) – جامع عتیق قم
این مسجد به فاصله کمی از حرم حضرت معصومه (س) در ابتدای خیابان آستانه واقع شده است . بنای اولیه مسجد را به زمان امام حسن عسگری (ع) منسوب می دارند که با اجازه ایشان توسط ” احمد بن اسحاق اشعری ” وکیل آن حضرت در اواسط سده سوم هـ . ق د ر قم بنا شد.

این مسجد تاکنون چندین بار مرمت وتعمیر شده است ؛ بنابر این قدیمی نیست؛ اما اصل آن به قرن ها پیش باز می گردد که در هر دوره ای به دست بازسازی سپرده شده است. به هر حال ساختمان این مسجد دیدنی است و در هر گوشه آن هنرهای معماری و تزیینی مشاهده می شود.

مسجد از چهار شبستان ، یک ایوان ویک سرداب زیبا تشکیل شده است .

ایوان مهد علیا صفوی :
این ایوان از آثار ” مهدعلیا” همسر یا مادر سلیمان صفوی است که درسال ۱۱۲۹ هـ . ق بنا شده است. این ایوان به دهانه ۱۱، طول ۱۲ وارتفاع ۱۴ متر، دارای جدار و جِرزهای آجری ومحرابی زیبا و آراسته به گچبری وکتیبه ای کمربندی وپوشش رسمی بندی درسه قسمت با نه غرفه یا صفه های فوقانی است که با چند درگاه از طرفین به دو شبستان شرقی وغربی مرتبط می شود.

جرزهای طرفین ایوان به قطر چهارمتر و روی هم جرزی سه صفه، محرابی ساخته شده که صفه اولی و دومی دارای پوشش مقرنس گچی هستند. از صفه دوم دری به غرفه های ایوان باز می شود که امروزه جلوی آن را مسدود نموده اند.

غرفه های چهار گانه طرفین ایوان با صفه های زیبای جلوی آنها در قطر پایه ساخته شده اند و پوشش آنها مانند پوشش سه صفه جنوبی ، مقرنس گچی است و بغله واسپرشان با نقشه ملات سازی طلایی آراسته شده است . در سینه اسپرِ صفه های مقابل ، قسمت کاشی کاری ورودی آن به خط بنایی ازکاشی های دوالی و در صفه وسطی چهار نام محمد به طور معکوس مشاهده می شود. در صفه طرفین ، چهارنام علی به صورت معکوس خوانده می شود . غرفه های دو طرف ایوان به صفه های مقابل راه دارد.

در کمربند ایوان ، زیر صفه ها کتیبه ای گچبری به خط برجسته ثلث وجود دارد که روی آن تمام سوره مبارکه جمعه و در ادامه آن تاریخ بنا ، با عبارت ” فی سنه تسع وعشرین و مائه بعدالالف ۱۱۲۹ ) وسپس هفت آیه از سوره مبارکه ” تبارک الذی بیده الملک ” منتهی به جمله ” تکادُ تمیزُ من الغیظ” خوانده می شود.

یکی دیگر از آثار ارزنده هنری این ایوان ، محراب زیبایی به شکل چند ضلعی هفت ترکی مزین به گچبری های اصیل و مستند است که تاریخ ساخت را نیزهمچنان حفظ  کرده است . دهانه محراب دومتر و ارتفاع آن سه متر است و دارای ازاره ای به ارتفاع یک متر و بیست سانتی متر ، مزین به کاشی های منقش هفت رنگ قدیمی است که بالای آن گچبری با نقشه ملات سازی به صورت آجری دیده می شود که در کمرگاه آن مقرنس ریزی وجود دارد . کمربندی به عرض سی سانتی متر و روی آن در سینه هریک از اضلاع هفت گانه ، ترنجی ( از طرح های قراردادی هنرهای تزیینی ایران ، و آن ، چهارگوشه ی پیچ و خم داری است که در وسط آن برگ هایی طراحی شده است . ) اعم از فلکه ای و بیضی مشاهده می شود که دارای کتیبه ای به خط برجسته ثلثی ریحانی گچبری شده همراه با کنده کاری است . در میان هرترنج عباراتی به شرح زیرخوانده می شود:

در ترنج نخست نوشته شده : ” عمل کلب علی بن سلطان القمی “. همین متن درترنج آخر نیز مشاهد ه می شود وهمچنین در کنارآن آمده است : ” فی سنه تسع وعشرین ومائه بعد الالف ۱۱۲۹ “.  ترنج های دوم وششم قرینه یکدیگر هستند وروی یکی ” یا قاضی الحاجات یا رفیع الدرجات یا مستعان یا سبحان ” وروی دیگری هفت نام ازاسامی جلاله به این ترتیب ذکر شده است : ” یاغفران یا مستعان یا برهان یا سبحان یا رضوان یا حنان یا منان “. این اسما به صورت دوری رسم شده چنان که از تداخل ” الف “ها نقوش بدیعی تجلی می نماید . روی ترنج های سوم و پنجم در هریک ” جناب عدنِ مُفتـَحه لهم الاَبواب ” و در ترنج وسطی به صورت معکوس چهار نام حضرت علی( ع ) گچبری شده است.

شبستان ها
:دو طرف ایوان دو گوشوار یا شبستان وجود دارد که ازهر یک دو درگاه به ایوان و سه درگاه به صحن گشوده می شود و در برابر آنها درهای سراسری یا شبکه آجری نصب شده است. گوشوارغربی به مساحت ۱۲× ۱۱ متر مشتمل برنه چشمه پوش بر فراز چهارستون آجری با محرابی آراسته به کاشی های گرهی ، دوال کشی است . این دوشبستان با ایوان بزرگ در ضلع جنوبی مسجد واقع شده اند.شبستان بزرگ این مسجد با چهل ستون شرقی که شش چشمه آن در مسیر خیابان قرار گرفته است اکنون دارای بیست وهشت چشمه است که بر فراز شانزده ستون آجری مضلعِ بیست وچهار نیم ستون حمل شده اند. این چشمه ها با ۱۲ متر عرض و۳۲ متر طول، در نه ردیف ، دارای نه درگاه به جانب صحن مسجد هستند و در برابر آنها درهای چهارلنگه شیشه پوش نصب شده است. این شبستان دارای محرابی آراسته به کاشی کاری گرهی است که به شبستان آیت الله فیض شهرت دارد؛ زیرا این محراب مصلای ایشان بود و درسال ۱۳۶۰هـ . ق از سوی ایشان تعمیر و تزیین شد. بانی این شبستان مرحوم ” حاج علی نقی کاشانی ” است.

مقابرالشیوخ :
سر در ورودی مسجد از جلو خان ، دارای ایوانی است به دهانه پنج ، عرض سه و ارتفاع شش متر که با ازاره سنگی و جِرزهای آجری و پوشش رسمی بندی آراسته به کاشی های دوالی و کاشی کاری های مِعـَقلی تزیین شده است . در کمرگاه آن کتیبه ای از کاشی های خشتی با زمینه لاجوردی وجود دارد که روی آن به خط سفید ثلث ، آیه شریفه ” انما یعمرمساجد الله من امن بالله …” نوشته شده است.

در انتهای در ورودی مسجد ، کریاس( محوطه ی درون سرای ، خلوت خانه ی شاه یا امیر )  مجللی است به صورت هشت ضلعی مختلف الاضلاع که در طرف جنوبی وشمالی آن شاه نشینی ساخته شده است و از شاه نشین جنوبی چند در به مقبره بانی ” مرحوم حاج علی نقی” باز می شود و از این مقبره مانند مقابرالشیوخ به محوطه قبرستان باز می شده است ؛ چون در اراضی قبرستان مستقلاتی بنا شد، هر چند مرحوم آیت الله فیض یک قطعه زمین به نام برف انداز مسجد، به عرض سه متر پشت دیوار مسجد تهیه نمود، با این حال درهای متعلق به برف انداز هم مسدود گردید . در مجاورت مقبره بانی بقعه دیگری است که در سابق چهار طاقی مستقل و باستانی در کنارمقبره بابلان بود، مدفن دوازده تن از سادات شریف و محدثین قم است و چون سطح آن را بالا آورده اند، الواح قبور زیرآوار دفن گردیده است.

سرداب وشبستان غربی مسجد :
طرف غربی صحن مسجد به جای سرداب محدود سابق، زیر زمینی وسیع از طرف مرحوم “آیت الله حاج میرزا ابوالفضل زاهدی ” یکی ازائمه جماعا ت مسجد درسال ۱۲۸۵ هجری ساخته شد.

این سرداب دارای آبدارخانه و انبار و جایگاه اعتکاف است . این سرداب متشکل از قسمت اول همان زیرزمین سابق بود که تجدید و تزیین گشت وقسمت دوم که زیر شبستان بود بعداً به آن اضافه شد . ازاره این زیرزمین از بهترین سنگ های مرمر شفاف و صیقلی بوده است و بالای آن ، جرزها و جدار از آجر تراش و پوشش آن تیرآهنی با نقشه خفته ی رستی و آراسته به کاشی کاری مِعـَقلی است که بر فراز سی و دو ستون لوله آهنی قرار گرفته است . در این زیر زمین دو محراب زیبا ، هر کدام در یک قسمت آن ساخته شده است که جرزها و جبهه و بدنه ی آن با کاشی کاری معرق خوش نقش و لعابی تزیین یافته است. این کاشی کاری سه طرف محراب را فراگرفته و لبه ی محراب به طُرّه پیچ  فیروزه فام ظریفی آراسته است و در سینه آن ترنجی از کاشی و درون آن کلمه ” الله جل جلا له” با خط ثلث طلایی رنگی از کاشی های خشتی به طول ۹ متر که سراسر ضلع جنوبی قسمت مؤخّر سرداب را زینت بخشیده است و روی آن به خط ثلث سفید ، سوره مبارکه ” والشمس ” نوشته شده است . در ضلع جنوبی سرداب نیز آبدارخانه و مخزن جامعی است که راهرو و مسجد که طرف بلوار قرار دارد، از بالای آن می گذرد.

در ضلع شرقی سرداب ( زیرزمین ) محوطه ای به عرض سه و ارتفاع دو و نیم متر است که زیر صحن مسجد قرار دارد و به وسیله در و پنجره ای از محوطه سرداب متمایز می شود؛ همچنین جایگاهی برای اعتکاف است و احیاناً راهروی از جلو راه پله تا آبدارخانه است که جهت رفت و آمد خدمتگزاران مجلس هنگام تشکیل صفوف و یا لحظات اجتماع مردم در سرداب ، استفاده می شود. ( البته همان گونه که قبلاً بیان شد تغییراتی در ساختمان این مسجد روی داده است؛ اما برای آن که مطالعه کنندگان محترم با ساختمان های قدیمی تراین مسجد آشنایی بیشتری پیدا نمایند، مطالب ارائه شده مربوط به آن زمان می باشد).

شبستان نوبنیاد غربی:
روی قسمت مقدم سرداب مهتابی است و بر بالای قسمت مؤخر آن شبستانی است که کف آن از سطح مهتابی حدود یک متر ارتفاع دارد.

این بنای مجلل به عرض ۱۲، طول ۳۲ و ارتفاع ۸ متر با همکاری نیکوکاران زیر نظر حضرت آیت الله زاهدی ساخته شده که دارای هشت درگاه نیم تنه به طرف بلوار، سه درگاه به خیابان آذر وهشت درگاه تمام به سوی مهتابی است که جلو آنها درهای آهنی شیشه پوش نصب شده است .

از این شبستان یک درمورب در جهت زاویه شمال غربی، محل تلاقی بلوار با خیابان وجود دارد و در طرفین این درگاه و دریچه ، نیم تنه ، و در جبهه ی آن کتبیه ای از این شبستان نیز دارای ویژگی ها ی مهم معماری سنتی ایران است.

کتاب میراث فرهنگی استان قم

http://www.vatanfa.com/?s=معرفی-مساجد-معروف-استان-قم