آشنایی با زیارتگاه های استان آذربایجان شرقی

امامزاده اسماعیل
در ضلع جنوبی مسجد جامع میانه ، بقعه ای وجود دارد که به مقبره کمال الدین نیز مشهور است. این بقعه متعلق به امامزاده اسماعیل و دارای گنبدی پوشیده از کاشی های فیروزه رنگ است . از بنای اولیه امامزاده تنها کتیبه ای بر بالای سر در بنای فعلی باقی مانده که تاریخ ۱۲۵۸ ه . ق و اسم بانی بنا، به نام ” مشهدی بایرامعلی بن عوض ” بر رویآن حک شده است . مناره ی بلندی به ارتفاع ۱۳ متر در صحن بقعه وجود دارد که دارای دو کتیبه ی سنگی است.

امامزاده بزرگ
بنای این امامزاده در بخش جنوب غربی سراب ، در کنار گورستان عمومی واقع شده و دارای ازاره های سنگی ، بدنه ، گنبد ، مناره هایآجری و طاق نماهای مقرنس کاری گچی است.

این بنا همچنین دارای دو مناره به ارتفاع ۹ متر استکه مأذنهآنها فرو ریخته است . شیوه معماری بنای امامزاده مربوط به قرن های هشتم و نهم ه . ق است.
امامزاده جمال
امامزاده جمال تبریز زیارتگاهی است که در مسجد حاجت ، در راسته کوچه واقع شده است. این زیارتگاه مرقد امامزاده موسی معروف به سید جمال از اولاد امام موسی بن جعفرعلیه السلام است.آرامگاه در زیر گنبد نسبتاً بزرگی واقع شده و پا طاق مقرنسی دارد که رویآن صندوق چوبی زیبایی نهاده اند .

دو کتیبه مرمرین سنگ قبر نیز در این بقعه به چشم می خورد که یکی متعلق به قبرآخوند ملا احمد مدرس و دیگری مربوطبه قبر شیخ عبدالغفار است.
امامزاده دال و ذال
در محله ی مهاد میهن ( میار میار ) در جوار مسجد دال و ذال ، دو قبر کوچک با پوششی از کاشی سبز رنگ وجود دارد که متعلق به دو امامزادهیبزرگوار است . هرچند هویت این دو امامزاده معلوم نشده ، ولی در بسیاری از کتب معتبر بهآنها اشاره شده است.

بقعه سید ابراهیم

این بقعه متعلق به سید ابراهیم است . به استناد ” تاریخ اولاد الاطهار ” سید ابراهیم از فرزندان حضرت امام زین العابدین ( ع ) و به استناد برخی کتب علم رجال از فرزندان حضرت موسی بن جعفر ( ع ) است. این بقعه در وسط حیاطی قرار دارد که اخیراً از سوی سازمان میراث فرهنگی مرمت شده است .

در قسمت پایین دیوار جنوبی بقعه،کتیبهیمعروف به ” سنگ بسم الله ” تعبیه شده بود که اخیراً برای حفاظت بیشتر به موزه یآذربایجان منتقل شده و به جایآن، نمونه کاملی ازآن سنگ بازسازی و نصب گردیده است.
بقعه سید حمزه
بقعه سید حمزه در محله ی سرخاب درکنار مقبره الشعرا در خیابان ثقه الاسلام تبریز واقع شده است. نمونه های حجاری ظریف باقی مانده از این بقعه ، نشان دهندهیعظمت بنای اولیه است. طاق مرمرین سر در صحن مدرسه که از چهار قطعه مرمر بزرگ تشکیل و در پیشانیآنآیه ای از سوره ی”الحجر” حک شده ، از این جمله است.

عرض طاق بقعه ۱۸۳ و بلندی قسمت اصلی ۱۲۰ سانتیمتر است. در بالای طاق سر در ، سنگ نبشته ی مرمرین دیگری به تاریخ ۱۲۷۹ هجری قمری نصب شده،که مربوط به زمان ناصرالدین شاه قاجار است.

ازاره های مرمرین دیوار شرقی دهلیز در دو طرف در ورودیآن قرار گرفته و بر روی  آنها نقوش زیبایی به شکل برجسته کنده شده که ظاهراً مربوط به دوره یآق قویونلو و ترکمانان است. به این ترتیب مشخص می شود که بقعه ی سید حمزه در تمام ادوار تاریخ از ایلخانان وترکمانان ، تا صفوی و قاجاریه مورد احترام بوده است.

نمای طاق مرمرین در ورودی بقعه،از شاهکارهای حجاری دوره صفویه وآینه بندی های طاق بالای صندوق قبر امامزاده بسیار چشمگیر است.

تاریخ بنای نخست بقعه ۷۱۴ هجری قمری یعنی همان سال در گذشت صاحب مقبره است. وی سید جلیلالقدری به نام “ابوالحسن حمزه بن حسن بن محمد ”  بود که همزمان با سلطان محمود غازان خان و سلطان محمد خدابنده ( اولجایتو ) می زیست و از احترام بسیار برخوردار بود.

درویش حسین کربلایی ، از بقعه و منضماتآن شامل مسجد،مقبره و مدرسه یاد کرده  و نوشته است که مصحفی بر روی قبر سید حمزه هست که می گویند به خط حضرت امیرالمؤمنین علی ( ع ) می باشد.
امامزاده شاهزاده قاسم
این امامزاده در روستای ” پیرلرشاه قاسم ” از توابع کلیبر واقع و در بین مردم شهرستان های اهر ، کلیبر و حاشیه رود ارس از منزلت ویژه ای برخوردار است. از بنای اولیه بقعه تنها سر درآن باقی مانده که احتمالاَ مربوط به دوره صفویه است .
امامزاده شعیب
امامزاده شعیب در روستای دوزال جای دارد. این روستا در ۲۰ کیلومتری شمال خروانق بر فراز کوهی قرار گرفته که مشرف بررود ارس و مرز جمهوریآذربایجان است . ظواهر امر نشان می دهد که بنایآرامگاه مربوط به اواخر قرن هفتم هجری یعنی دوره حکومت ایلخانی است.

بنای امامزاده شعیب برج هشت ضلعیآجری بلندی است که روی یک قاعده سنگی استوار شده و در هر ضلعآن ، طاق نمای بلندی با طاق جناغی به چشم می خورد . در قسمت بالای برج و دور تا دور بنا ، حاشیه ای از تزیینات معرق با کاشی های لاجوردی و فیروزه ای به عرض ۱۱۰ سانتیمتر قرار دارد.

این برج دارای یک گنبد دو پوش است. قسمت غربی برج از طریق اتاقی به مسجد قدیمی دوزال متصل می شود . ازهمین اتاق می توان به زیرزمین و محل اصلی مقبره وارد شد.آرامگاه موسوم به امامزاده شعیب در سردابه این محل قرار دارد.
امامزاده علی بن زید
زیارتگاه امامزاده علی به مجاهد بن زید در محلهیچهارمنار تبریز، انتهای مسجد جامع در بازار،رو به روی کوچه ملا احمد واقع است.
بقعه عون بن علی و زید بن علی
این بقعه بر فراز بلندترین قله ی کوه سرخاب واقع شده و دارای سه اتاق ، یک مقبره ی مسجدگونه ، یک ایوان، دومیل ( مناره ی توپر ) و پنج ستون سنگی بزرگ است . بنای مقبره از سنگ های سرخ کوه و ستون های ایوان از سنگ سخت کبود است. معماری بنا به شیوه ایلخانی است.

این بنا در حمله ی عثمانی تخریب و در زمان شاه عباس صفوی تجدید بنا شد . بار دیگر زلزله سال ۱۱۹۳ هجری بنا را ویران ساخت و اواخر قرن ۱۳ توسط امین لشگر قهرمان میرزا تعمیر گردید. در سال های اخیر ، این مقبره به شکل مطلوبی مرمت شد.

صاحب روضات الجنان می نویسدکهدراویش نعمت الهیآنجارا مزار فرزندان حضرت علی ( ع) ” عون بن علی ” و ” زید بن علی ” می دانند.
امامزاده محمد نوجه مهر
امامزاده محمد نوجه مهر معروف به ” سید محمدآقا ” در روستای نوجه مهر قرار دارد. مقبره این امامزاده که او را به نوادگان امام موسی کاظم ( ع ) نسبت می دهند ، تجدید بنا شده و دارای ضریح زیبایی است. اینآرامگاه بین مردم از تقدس و احترام بسیار برخوردار است و هر سال کشاورزانآن نواحی پس از برداشت محصول برای زیارت و ادای نذورات خود به زیارت این امامزاده می روند.
مقبره مضر بن عجیل
این مقبره در روستای دیزج خسروشهر در بالای تپه ای مرتفع قرار دارد. بنای بقعه به شکل استوانه ای با گنبدهای مخروطی است که در زیرآن مقبره ای وجود دارد . مردم این مقبره را متعلق به ” مجیربن عقیل ” از خانواده پیامبر می دانند. این بقعه هیچ سنگ نبشته ای ندارد ، ولی سنگ کوچک سیاهی کنار قبر دیده می شود که به سنگ شفا معروف شده است.

حمدالله مستوفی در کتاب تاریخ گزیده و نزهه القلوب از ” امیر مضر به عجیل ” با عنوان نبیره ی عبدالمطلب و صحابی پیامبر کسی که در این گور خفته ، یاد کرده است.
معبد مهری مراغه و مقبره ملا معصوم
درحدود شش کیلومتری جنوب شرقی مراغه روستایی به نام ورجوی قرار دارد . در کنار این روستا گورستان بزرگ قدیمی وجود دارد که تعداد زیادی سنگ قبر منقش به تصاویر تیر و کمان ، نیزه ، شمشیر و سپر برروی قبورآن نهاده شده است. از این میان می توان به صندوق سنگی منقش قبر ” زمان بیگ ” فرزند ” کدخدا میرزا بیک ” ، با تاریخ وفات ۱۰۸۵ ه . ق اشاره کرد.

مقبره ملامعصوم درکنار این گورستان واقع است. ورودی این مقبره راهروی بزرگی است که عرض دهانه ورودیآن به ۷ متر می رسد. در انتهای راهروی سرپوشیده ، ورودی مستطیل شکلی به عرض ۸۰/۱ متر در سنگ کنده شده که باعبور ازآن ، محوطه ی وسیع و جالبی نمایان می شود.

در سمت چپ راهرو و نزدیک مدخل ورودی تالار بزرگ ، اتاق چهارگوش کوچکی وجود دارد که در دل سنگ کنده شده است . سقف این اتاق به صورت یک گنبد در صخره حفر شده و در وسط سقف نورگیری تعبیه شده است.

درازای تالار بزرگ ۱۲ و پهنایآن حدود ۳/۶ متر است.  در انتهای تالار بزرگ با عبور از یک صفه به پهنای ۲ متر و درازی ۳/۳ متر ، محوطه اصلی نیایشگاه شروع می شود که از یک اتاق دایره ای شکل به قطر ۹/۵ متر تشکیل شدهاست، درسمت جنوبی این اتاق به ارتفاع یک پله از کف ، محرابی مستطیل شکل به درازا و پهنای ۲×۶/۲ متر با سقف هلالی شکل وجود دارد.

ازاره ی سنگی این نیایشگاه به ارتفاع ۲ متر با دقت خاصی حجاری و صاف شده است. به عقیده کارشناسان ، محراب این نیایشگاه شباهت بسیار با طرح محراب بعضی از معابد مهری دارد و با توجه به وسعت این نیایشگاه به نظر می رسد  روزگاری معبدی با شکوه بوده و در شمار یکی از بزرگترین معابد مهری به حساب میآمد و از قسمت هایی چون محل تعویض لباس روحانیون ، محل تعلیم گروندگان بهآیین مهر ،  محل فعالیت های نجومی علمای مذهب مهر و بالاخره محل برگزاری مراسم باشکوه مهر پرستان برخوردار بود