روابط فئودالى در ایران در زمان شاه عباس اول
- 1,297 بازدید
- 28 مارس 2012
- ایران باستان
روابط فئودالى در ایران در سده ۱۸- م.
در زمان شاه عباس اول پهنه زمینهاى دولتى و املاک خصوصى شاه بسیار گستردهتر شد. در این هنگام زمینهاى دیوانى برمبناى ارتزاق تابعان اشراف نظامى به مأموران دولت واگذار گردید، این زمینها به عشایر کوچنشین که در رأس آنها امیران و بیکها قرار داشتند تعلق گرفت، اینان به شیوه سنتهاى کوچنشینان دهقانان ساکن را بارها بیش از پیش استثمار مىکردند.
در سده ۱۸ زمینهاى وقف هم گسترش یافتند. به سال ۱۶۷۱ املاک وقف متعلق به مسجد صفویان در اردبیل به شرح زیر بود: ۴۰ پارچه آبادى فقط در جنوب آذربایجان، در شهر اردبیل ۲۰۰ باب خانه، ۹ حمام، ۸ کاروانسرا، تمام بازار، بازار سرپوشیده ویژه عمدهفروشان، ۲۰۰ دکان با حق دریافت عوارض از بازرگانان؛ در تبریز ۱۰۰ خانه و ۱۰۰ دکان. در قزوین چند کاروانسرا و حمام؛ در مغان، گیلان و گرگان زمینهاى زراعتى و منابع درآمد دیگر.
از میان املاک فئودالى شرطى، تیول از همه بیشتر بود، زمینهاى سیورغال (زمینهاى موروثى با حق دریافت مالیاتها و عوارض به وسیله مالک منصوب و مصونیتهاى ادارى) بارها کاهش یافتند. بیشتر تیولها بهعنوان حق مأموریت به مأموران بلندپایه واگذار مىشدند. بعضى از تیولها مادام العمر به مأموران تعلق مىگرفتند به مأموران و مستخدمان دونپایه مقررىاى به عنوان «همهساله» داده مىشد، یعنى مقدار معینى از درآمد مالیاتى زمینهاى مشخص دولتى را بدون حق اداره کردن این زمینها، به این مأموران مىپرداختند.
در زمان شاه عباس اول بار مالیات روى رعیتهاى ساکن استانهاى مرکزى ایران سبکتر شد. اما در زمان جانشین شاه عباس اول اندازه مالیات آنها رفتهرفته بالا رفت، در پایان سده ۱۷ (۱۶۹۸) اندازه مالیاتها به شدت افزایش یافت. در نیمه دوم سده ۱۷ رفته رفته میزان بهره فئودالى رو به فزونى نهاد. این چگونگى گویاى آن بود که در ارتباط با رشد روزافزون روابط کالائى- پولى، هم دولت و هم فئودالها هزینههاى گزافى را بایستى تحمل مىکردند، بنابراین مىکوشیدند هرچه بیشتر به درآمدهاى خود بیفزایند، بهویژه پس از پایان جنگهاى خارجى در نیمه دوم سده ۱۷ که درآمد اشراف نظامى از محل غنائم جنگى قطع شده بود تلاش مىشد تا از راه بهره مالکانه زمینها به درآمد خود بیفزایند.
قلم اصلى مالیات مانند پیش مالیات ارضى یا خراج بود، هماکنون این مالیات به نام «مالوجهات» موسوم شد. این مالیات، جنسى و تقریبا معادل ۱۵% الى ۲۰% محصول بود. انواع دیگر مالیاتها که از سدههاى ۱۳- ۱۴ رایج شده بود از رعایا گرفته مىشد، مالیات باغها ۱۰% محصول بود، عوارض فوقالعادهاى از قبیل عوارض سیورسات و علیق
قشون و حتى انجام وظایف مسکن دادن و پذیرائى مأموران دیوانى و بیگارى به رعیتها تحمیل مىشد. از نامسلمانان ۲۰ تا ۵۰ ساله مانند پیش مالیات سرانه «جزیه» را مىگرفتند.
تمام دهقانان موظف بودند که در موارد گوناگون براى مالکان و حاکمان، پیشکشهاى جنسى یا نقدى به اندازهاى مختلف، بهعنوان عیدى و غیره تقدیم کنند.
رایجترین شکل استثمار فئودالى دهقانان دریافت بهره مالکانه بگونه سهم محصول بود که گاهگاهى بهاى آن نقدا از کشت کار دریافت مىگردید. «سهم ارباب» از زمین (که غالبا موروثى بود) ۵/ ۱ تا ۳/ ۱ محصول از زمینهاى زراعتى، و بیشتر از ۲/ ۱ از باغها تعیین شده بود. اما این سهم، درصورتیکه دهقانان علاوه بر زمین و آب، دامهاى کارگر یا بذر را از ارباب مىگرفتند افزایش مىیافت، در چنین مواردى این سهم ممکن بود به ۸۰% و حتى ۹۰% جمع محصول، با مالیاتهاى مقرره، برسد.
بنابه آنچه که جهانگرد کمپفر در سده ۱۷ یادداشت کرده است، در روستاهاى حومه اصفهان که روابط کالائى- پولى رایج بود، بهره مالکانه، بیشتر نقدا از دهقانان وصول مىگردید- اینان بایستى براى هر جریب (قطعه زمینى به مساحت ۲۵۰۰ متر مربع) زمین زیر کشت ۳۳ عباسى مىپرداختند. از زمینهاى شخصى شاه، درصورتیکه شاه به عنوان مالک، زمین را با آب و بذر به دهقانان واگذار مىکرد، دهقانان بایستى ۳/ ۲ محصول را (به اضافه مالیات) به شاه تسلیم مىکردند. اگر شاه دهقانان منطقهاى را به اصطلاح آزاد مىگذاشت و مالیات آنها را مىبخشود، دراینصورت سهم شاه به ۴/ ۳ محصول مىرسید؛ اگر شاه دهقانان را از کار اجبارى (بیگارى) معاف مىکرد، دراینصورت سهم بهره مالکانه شاه به ۸/ ۷ محصول بالغ مىشد. دهقانان مانند پیش «مردمى آزاد» بهشمار مىآمدند، اما در شرایطى که از هرگونه حقوقى محروم بودند زیردست مالکان یا مباشران خودکامه به زندگى ادامه مىدادند: نظامیان و مأموران حکومت که در خانههاى دهقانان اقامت مىگزیدند، اگر آنچه را که مىخواستند برایشان آماده نمىگردید، میزبانشان را سخت کتک مىزدند، آنها را وادار مىکردند که برایگان برایشان کار کنند، دهقانان ناگزیر بودند اسبان یا دوابسوارى و باریشان را به رایگان علیق دهند و پرستارى کنند، گاهگاهى پولهائى با زور به عنوان پیشکشى از آنها گرفته مىشد.
موضوع بردگى در ایران مانند همه مناطق شرق رواج داشت. اما بردگانى را که معمولا از قفقاز و هندوستان مىآوردند بهطورکلى بهعنوان مستخدم خانه به کار مىگماشتند، یا آنها را به کشورهاى دیگر براى فروش صادر مىکردند؛ به کار بردن بردگان در کارهاى تولیدى از قبیل کشاورزى و صنعت کمتر رایج بود.
===========
نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز
نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى
تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م
موضوع: تاریخ عمومى
زبان: فارسى
تعداد جلد: ۱
ناشر: انتشارات پویش