سنگ‌نبشته‌های گنجنامه نوشتارهایی از دوران داریوش و خشایارشاه هخامنشی است که بر دل یکی از صخره‌های کوه الوند در فاصله ۵ کیلومتری غرب همدان و در انتهای درهٔ عباس‌آباد حکاکی شده‌است. کتیبه‌ها هر کدام در سه ستون ۲۰ سطری به زبان‌های پارسی باستان، بابلی و عیلامی قدیم نوشته شده‌اند. متن پارسی باستان در سمت چپ هر دو لوح جای گرفته‌است و پهنایی معادل ۱۱۵ سانتی متر دارد. متن بابلی در وسط هر دو کتیبه نوشته شده و متن عیلامی در ستون سوم قراردارد.
نام‌گذاری
این کتیبه‌ها از دیرباز نام‌های گوناگونی را بر خود گرفته‌است، از جمله «سنگ نبشته – نبشت خدایان – دادمهان یا دادبهان – تنبابر – کتیبه‌های الوند – جنگ نامه و گنجنامه» که دو نام «جنگ نامه و گنجنامه» در سده‌های اخیر بیشتر مصطلح بوده‌است.
در خصوص وجه تسمیه گنجنامه می‌توان گفت: گنجنامه در زبان پارسی به معنای حکایت و داستان گنج است و عموم مردم را تصور بر این بوده‌است که راز گنجی نهان را در این کتیبه‌ها نگاشته‌اند و به نظر می‌رسد واژهٔ جنگ نامه نیز تحت تاثیر ذهنیتی که از جنگ و جنگاوری شاهان گذشته در سر مردم بوده، یا با جایگزینی عامیانه کلمه جنگ بجای گنج بوجود آمده باشد.
معتقدات مذهبى
آیین مهر
درمیان خدایان قدیم در درجه اول مهر که مالک چراگاهها و حافظ و نگهبان درستکاران و ناظر اعمال نیک و بد مردم بود بیشتر مورد توجه بود. زیرا مردم معتقد بودند که هرکس مهر یا میترا را مورد ستایش قرار دهد، از خیر و برکت و باران فراوان و محصولات زراعتى و سایر برکات برخوردار- خواهد شد. اسم این خدا از قرن چهارم پیش از میلاد در کتیبههاى هخامنشى به چشم مىخورد.
اردشیر دوم از ۳۷۹ تا سال ۳۸۳ میلادی، پادشاه ساسانی بود. برادر شاپور کبیر یا شاپور دوم بود که بعد از او به تخت نشست.
نقش اردشیر دوم ساسانی، طاق بستان
درهنگام جلوس بیش از هفتاد سال از عمرش می گذشت. اردشیر شاهی بود بسیار سست ولی نیک فطرت از وقایع سلطنت او این است که تمام عوارض را موقوف کرد و از اینجهت موسوم به اردشیر خیر گردید. در سال چهارم او را خلع کردند.
کاخ بار – آپادانا » تخت جمشید«آپادانا» یا کاخ بار داریوش و خشایارشا که اریک اشمیت، حفار تخت‌جمشید آن را «عالی‌ترین، باشکوه‌ترین و وسیع‌ترین ساختمان‌های تخت‌جمشید» خوانده، مشتمل است بر یک تالار چهارگوش مرکزی با ۳۶ستون و سه ایوان، در جهت‌های شمال، شرق و غرب (هر یک با ۱۲ ستون) و چهار برج در چهار گوشه بیرونی تالار و یک رشته اتاق نگهبانی در جنوب.
بنای «آپادانا» به دست داریوش بزرگ آغاز شد و در زمان خشایارشا به اتمام رسید. سطح این کاخ نزدیک به سه متر از کف حیاط آپادانا و کف دروازه همه ملل بلندتر ساخته شده و در بیشتر قسمت‌ها متکی بر سنگ تنه کوه است. برای رفتن به درون این کاخ دو پلکان دو طرفی، یکی در سمت شمال چسبیده به ایوان شمالی و یکی در سمت مشرق و متصل به ایوان شرقی درست کرده‌اند. دیوارهای این پلکان‌ها و پیش بست‌شان مزیت به نقوش و کتیبه‌های باشکوهی است. از ۷۲ ستونی که روزی سقف آپادانا و ایوان‌هایش را برپا می‌داشته‌اند، امروز تنها ۱۴ عدد برپا است که یکی از آنها (در شمال شرقی ایوان شرق) بازسازی شده است. اما بر پاییه روایات سیاحان اروپایی و تصاویری که از تخت‌جمشید کشیده‌اند می‌دانیم که در سال ۱۶۱۹ میلادی هنوز ۲۰ ستون برپا بوده است و این تعداد در سالهای ۱۶۲۷ به ۱۹، در ۱۶۷۷ به ۱۸، در ۱۶۹۴ به ۱۷، در ۱۷۸۷ به ۱۵ و در سال ۱۸۴۱م. به ۱۳ عدد کاهش یافته که از ان تاریخ به بعد، دیگر ستونی فرو نیفتاده است. در اینجا به شرح مختصری از قسمت‌های مختلف «کاخ آپادانا» می‌پردازیم:
از نخستین کاخهایی که بر روی صفه تخت جمشید برآوردند بنایی بود در جنوب غربی آپادانا و رو به جنوب، یعنی به سمت آفتاب. این بنا در یکی از کتیبه های منقور بر آن تچر خوانده شده است و در کتیبه ای دیگر از همان بنا هدیش و امروز به ((کاخ داریوش)) و یا ((تچر)) معروف است. کلمه تچر در زبان فارسی مانده و به صورت ((تجر)) و یا ((طرز)) در آمده است و آن را ((خانه زمستانی)) معنی کرده اند ولی هیچ دلیلی که برساند این بنا سرای زمستانی داریوش بوده است در دست نیست.
بنا بر داستانهای ایرانی، چند قرن قبل از میلاد مسیح، پیامبری در ایران- وئجه، یعنی «وطن آریاییها»، ظهور کرده بود که مردم زمان او را زره توشتره (زردشت کنونی) می‌نامیدند:
ولی یونانیان، چون از تلفظ نام فارسی این پیامبر عاجز بودند، نام وی را به صورت زور و آسترس تلفظ می‌کردند. مطابق روایات، تولد وی رنگ آسمانی داشت، و آن چنان بود که فرشته نگاهبان وی به درون گیاه «هومه» رفت و، با شیره‌ای که از آن گرفته بود، به تن کاهنی که قربانی مقدس می‌کرد درآمد؛ در همین زمان شعاعی از جلال آسمانی به سینه دختری فرود آمد که نسب عالی و شریف داشت. آن کاهن دختر را تزویج کرد، و دو زندانی تن‌های ایشان، یعنی فرشته و شعاع، درهم آمیختند، و از آن میان زردشت به وجود آمد. در همان روز که متولد شد به صدای بلند خندید؛ ارواح پلیدی که برگرد هر موجود زنده‌ای جمع می‌شوند ترسناک و پریشان شدند و از کنار وی گریختند. چون سخت دوستدار حکمت و عدالت بود، خود را از اجتماع مردم بیرون کشید و در تنهایی کوهستان زندگی می‌کرد و خوراکش پنیر و میوه‌های زمین بود. شیطان خواست تا وی را بفریبد، ولی کامیاب نشد. سینه اش را به ضرب خنجر دریدند و اندرونه وی را با سرب گداخته پرکردند، ولی زردشت لب به شکایت نگشود و از ایمان به اهورمزدا، پروردگار نور وخدای بزرگ، دست بر نداشت. اهورمزدا بر وی ظاهر شد و کتاب اوستا، یا «کتاب معرفت حکمت»، را در کف وی گذاشت و به او فرمان داد که مردم را به آن بخواند و پند دهد. مدت درازی همه او را ریشخند می‌کردند و آزارش می‌دادند، تا اینکه شاهزاده‌ای ایرانی، به نام ویشتاسپ یاهیشتاسپ، سخنان وی را شنید و فریفته آنها شد، و وعده کرد که دین تازه را میان مردم پراکنده سازد. به این ترتیب بود که دین زردشتی در جهان پیدا شد. زردشت خود مدت درازی بزیست، تا اینکه برقی از آسمان بر او زد و آن پیغمبر به آسمان صعود کرد.
زرتشت در زمان یکی از کوی ها که گشتاسپ نام داشت زندگی می کرد . او بنیانگذار آئین زرتشتی است . زرتشت در زمانی زندگی می کرد که حیات اجتماعی ایرانیان در حال تغییر و تحول بود . جهت اصلی ایت تغییر و تحول تبدیل زندگی شبانی به زندگی کشاورزی بود .
آریایی ها که در ابتدا دامدار بودند ، تا مدتها پس از ورود به ایران این شیوه زندگی را ادامه دادند . اما این شیوه زندگی برای همیشه نمی توانست ادامه یابد ، زیرا محدودیت چراگاها جوابگوی افزایش جمعیت نبود . برای اقوام ایرانی نیز ، فلات ایران آخرین مرحله مهاجرت به شمار می آمد . به همین جهت لازم بود گروهی به کشاورزی بپردازند .
کشاورزی امکان استفاده هر چه بیشتر از آب و خاک را موجب می شد و می توانست غذای عمده زیادی را تامین کند . اما پرداختن به کشاورزی برای آریایی ها کار آسانی نبود . زیرا اگر چه تجارت اقوام ماقبل آریایی می توانست پرداختن به کشاورزی را ممکن سازد لیکن اعتقادات و رسوم رایج در میان قبایل مانع از این امر می شد . چون پرستش میترا که مورد علاقه شبانان و جنگاوران بود بیشتر با زندگی قبیله ای موافقت داشت .
