ارتباطات بازرگانی و تجاری ایران دوره ساسانی

ارتباطات بازرگانی و تجاری ایران و جزیره العرب را در دوره ساسانی و ظهور اسلام تشریح نمائید.

پاسخ:

شبه جزیره عربستان در مسیر دو راه مهم بازرگانی، ابریشم و عطریات قرار گرفته است. جاده ابریشم از ناحیه مسیر عُلیای اروند رود (دجله) وارد عربستان می شد و از وادی سرحان (دومه الجندل)‌ گذشته به وسیله شهر بُصری در شمال به دمشق منتهی می گردید. اما جاده عطریات (ادویه) از بنادر خلیج عدن شروع و در طول دریای سرخ در سر تا سر شبه جزیره امتداد می یافت. این جاده از مکه گذشته و در نهایت به دمشق و غرب متصل می گردید.^(۱)

آنچه که احتمال می رود عربستان را به امپراطوری ساسانی متصل می کرد، جاده ابریشم بوده است اما از آنجائی که تاریخ اجتماعی، اقتصادی آن دوران چنانکه باید و شاید بررسی نگردیده و اخبار منابع محدود است لذا اطلاعات چندانی از روابط بازرگانی اعراب و ایرانیان در دست نیست.
البته تصرّف یمن توسط امپراطوری ایران، سیادت ایران را بر راه های پر اهمیت و کاروانرو و دریایی که بندرهای کرانه های شرقی دریای مدیترانه را از راه عربستان باختری و یمن و سپس از راه دریا به هند پیوند می داد، برقرار کرد.^(۲) لذا می توان گفت کالاهای ایرانی از طریق جاده ادویه نیز وارد عربستان می شده است. با این ارتباط دریایی بین اعراب وایرانیان، اشتباه بزرگی خواهد بود اگر دریانوردی ساسانیان را بدون ذکر سهم بازرگانان عرب که یک هزار سال بر پهنه اقیانوس سفر کرده و آن را امن و آشنا ساخته اند ارزیابی نکنیم.^(۳)
چنان بر می آید که حیره بسیار زود به حکم موقعیت – که بر سر راه ابریشم قرار داشت – به مرکز داد و ستد بازرگانی تبدیل شد. کاروان های جرّه ]بندر قدیمی در ساحل جنوب جزیره العرب[ نیز که با بارهای بخور که در خشکی و یا با کشتی به سمت بالای فرات در حرکت بودند از این شهر می گذشتند. لخمی های ساکن در حیره ثروت هایی را گرد آوردند که از تحصیل مالیات بر بازرگانی بدست می آمد.^(۴)
از ارتباط یهودیان با ساسانیان هم سخنی به میان آمده است. آلتهایم با بر شمردن شگفت آور تجهیزات جنگی موجود در قبیله بنی نضیر می گوید: این مقدار معتنابه تسلیحات نمی تواند بدون کمک های فرمانروایان ساسانی باشد، هیچ کس نمی توانست بدون کمک آنها تجهیزاتی چنین پر هزینه را که منحصراً از کارگاه های سلطنتی بدست می آمد تهیه کند. غیر از اینها عطریات گرانبها و مشک بود که با آن تجارت می کردند و از لحاظ مالی بدان دلگرم بوده اند لذا گفتنی است که یهودیان عربستان در بازرگانی ترانزیتی وارد شده بودند.^(۵)
از سویی چون اقتصاد عمده اعراب دامداری بود، مقادیر زیادی از سکّه های ساسانی به وسیله کاروان ها به عربستان در ازاء معاوضه با پوست حیوانات، وارد می شده است.^(۶)
در نهایت باید گفت تجارت یهودیان مورد پشتیبانی و حمایت ساسانیان بود که آنان را چون وزنه ای در برابر روم شرقی قرار می دادند.^(۷)
اما مکه نیز نقش واسط را میان شرق و غرب جهان ایفا می کرد. موقعیت جغرافیایی و بی طرفی قریش فرصت مناسبی را جهت تحقق موفقیت های گسترده فراهم می کرد. آنان موفق به انعقاد پیمان ها و توافق نامه های تجاری با بیزانس و تیسفون شدند. در انعقاد این پیمان ها، مرزبان بحرین نمایندگی ایران را به عهده داشت. از سویی هیئت هایی از بازرگانان روم و ایران وارد مکه می شدند و با ثروتمندان آنجا پیمان می بستند.^(۸)
گفتنی است چون مکه در درّه ای خشک و سوزان واقع شده بود که نه زرعی در آن بود نه ضرعی (پستان شیرده شتر). ناگزیر قریش از زمان های دور زندگی خود را از راه تجارت می گذرانید و در هر سال دو نوبت به تجارت می رفت یک نوبت در زمستان به طرف یمن و یک نوبت در تابستان به طرف شام.

پاورقی:

۱٫ فرانتس آلتهایم، کمک های اقتصادی در دوران باستان، ترجمه امیر هوشنگ امینی، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی ، تهران، ۱۳۶۹، چ اول، نقشه جغرافیائی، ص ۲۰۷٫
۲٫ م. س. ایوانف و دیگران، تاریخ ایران، ترجمه سیروس ایزدی، انتشارات دنیا، تهران، ۱۳۵۹، ج۱، صص ۱۷۱ – ۱۷۲٫
۳٫ هادی حسن، سرگذشت کشتی رانی ایرانیان، ترجمه اقتداری، انتشارات به نشر، مشهد، ۱۳۷۱، ص ۱۱۶ – ۱۲۰٫
۴٫ فرانتس آلتهایم، پیشین، ص ۱۰۱٫
۵٫ همان، صص ۱۰۹ – ۱۱۱٫
۶٫ همان، ص ۱۷۱٫
۷٫ ن. و پیگو لو سکایا، اعراب حدود مرزهای روم و ایران، ترجمه عنایت الله رضا، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۲، ص ۱۹۱٫
۸٫ عبدالعزیز سالم، تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه باقر صدری نیا، انتشارات علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۸۰، ص ۲۶۰٫