عملکرد روشنفکران از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۲

عملکرد روشنفکران از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۲ چگونه بوده است؟

پدیده روشنفکری، یکی از پیامد های برخورد با غرب بود که در ایران،‌ نطفه آن در قرن نوزده بسته شده و پس از آن به جریانی تبدیل شد که تاریخ، فرهنگ، سیاست، اقتصاد، اخلاق و همه چیز را کم و بیش تحت تاثیر قرار داد.
دهه ۳۰-۲۰ یکی از پر آشوب ترین دوران فکری ایرانیان در دهههای اخیر است که با سقوط دیکتاتوری رضاخان شروع و با جنبش نفت پایان میپذیرد.

ویژگی مهم این دوره در باب فرهنگ را باید تسلط فکری کامل روشنفکران دانست. زیرا در این دهه روحانیت به دلایل زیادی از سیاست کنارهگیری کردند و حتی بسیاری از آنان سیاست را از دیانت جدا میدانستند.^(۱)
شاه و دربار فاقد قدرت کافی برای اعمال نظر بوده اند و تخت سلطنت بر پشت روشنفکران غربگرا حمل میشد. جنگ قدرت بین استعمارگران و روشن نبودن تکلیف ایران نزد آنها مجال خوبی به این گونه افراد داده بود که به نفع کشورهای آرمانی خود به تبلیغ بپردازند و افکار روشنفکران معبود خود را اشاعه دهند. از دیگر مشخصههای این ایام میتوان به حزب بازی های سرسامآور و گیج کننده همراه با انتشار مطبوعات بیشمار اشاره کرد. تعداد مطبوعات این دهه را تا هزار و دویست نوع شمردهاند. دکتر حسین ابوترابیان شمار مطبوعات این دهه را با ذکر نام و نام نویسنده و گرایش آن ذکر کرده است. این در حالی است که به گفته وی در زمان رضاخان حداکثر تعداد مطبوعات به هفده نوع نمیرسید.^(۲)
رشد چشمگیر مطبوعات در این دوره در ایامی که تعداد با سواد و روزنامه خوان هم محدود بوده است، حاکی از انفجار اندیشه روشنفکران است هر چند ثمره این تلاش های فکری موجب پیوند ناگسستنی افکار عموم ایرانیان با سیاست و مسایل جهانی بود. ولی متأسفانه این پیوند فکری که رنگ غربی هم به خود گرفت فاقد معیار درستی بود اگر ملاک سخن را بر ارزیابی تأثیر مطبوعات بگذاریم، ملاحظه میشود که در ایجاد آشوب فکری چه تأثیر به سزایی داشتند.^(۳)
در این ایام روشنفکران با به کار بردن مفاهیمی چون: ارتجاع، ترقی، دشمن خلق و امپریالیست…. به جای مفاهیمی همچون ارتداد،‌ مفسد، طاغوت و مستکبر، که ریشه در مذهب و فرهنگ، داشت، سعی داشتند نظام ارزشی جدیدی بیافرینند. اولین اثر این اوضاع نادیده گرفتن اعتقادات و چهارچوب اندیشههای اسلامی بود. به هر حال نظام ارزشی خاصی که دستاوردهای این ایام بود، مدت مدیدی معیار و سنجش و ملاک بود.
این روند یعنی مطبوعاتی کردن افکار با ارزش های اجنبی پسند، تبلیغ ارزش های آنان از پایگاهای حزب در معیّت اندیشههای غربگرایانه شاه فرصت کار بنیادی و اصولی را برای مدتی از روحانیت گرفت و فضای مسمومی را به وجود آورد. در این زمان افراد محدودی چون آیت الله کاشانی در متن قضایا و جریانات روز قرار داشتند و اکثر روحانیت در این امور دخالت یا آگاهی از آن نداشتند.
پیدایش جبهه ملّی به عنوان مرکزی برای فعالّان سیاسی تحصیل کرده و روشنفکر در سال ۱۳۲۸ به نقش و عملکرد روشنفکران مربوط است، این جبهه یک حزب غیر مذهبی روشنفکری بود که از روشنفکران مخالف با جناح چپ و شخصیتهای سیاسی غربگرا و روشنفکران مذهبی و سیاستمداران مستقل تشکیل میشد. اینها مخالفت علنی با مذهب نداشتند و حتی از نیروهای مذهبی هم بهره میگرفت، لذا خیلی زود از حمایت مردمی برخوردار شد. اما به محض رسیدن به قدرت این حزب هم با فدائیان اسلام در افتاد و هم با آیت الله کاشانی درگیر شد و سرانجام پشتیبانی روحانیون و عامه مردم را از دست داد.^(۴)
اندیشه ملی شدن نفت در این شرایط پا به میدان گذاشت و همه چیز را تحت تأثیر خود قرار داد. همبستگی که در جنبش نفت به وجود آمد در نهایت سبب شد که ثمره ده سال فعالیت سیاسی روشنفکران ملیگرا از بین برود، با بروز کودتا ۱۳۳۲ بساط دهه قبل با تمام مشخصاتش برچیده شد و بازی های مطبوعاتی و جایگاه سیاسی روشنفکران به کلی از بین رفت. شاه که تا این زمان سلطنت میکرد نه حکومت، مجدداً در پناه آمریکا قدرت را به دست گرفت، استعمار جدید آمریکا جانشین انگلیس شد و پلیس مخفی و سرکوبگر ساواک جانشین قدرت نظامیان گردید.
کودتای ۲۸ مرداد یک بیدار باش بود برای همه، پس از این اگر چه روحانیت همچنان در سکوت به سر میبردند. امّا در نتیجه اثرات مثبت اقدامات آیت الله کاشانی، اعتقاد عدم دخالت در سیاست به مرور از اذهان روحانیون پاک شد و این نهاد پس از گذراندن سالها خودسازی توانست نهضتی در ده سال بعد یعنی سال ۴۲ برپا کند.
در دوره پس از کودتا تنها نهضت مقاومت که تشکل از مذهبیون سیاسی و روشنفکران دینی بود به راه خود ادامه داد.^(۵)
در این زمان روشنفکران در حالهای از یأس فرو رفتند که در نتیجه به دربار و اجنبی پناه بردند. ولی پیدایش و رشد قشر جدیدی به نام روشنفکر دینی و تحصیل کرده متعهد به اسلام به منزله عصایی بود که امکان راه رفتن برای روحانیت را فراهم آورد. از مهمترین دستاوردهای سال های ۱۳۳۲ تا ۱۳۴۲ میتوان به سکوت و تسلیم روشنفکران چپ و راست، تحمل و بردباری روحانیون جهت آماده شدن به یک قیام و نهضت بزرگ و اشتغال روشنفکران مذهبی به تطبیق دین با مسایل علوم جدید اشاره کرد. (نوشتن اصول فلسفه توسط علامه طباطبایی، نوشتن اصول و روش رئالیسم استاد مطهری، سخنرانیهای آیت الله طالقانی، مهندس مهدی بازرگان و ناصر مکارم شیرازی) از این جملهاند.

قیام ۱۵ خرداد و نقش روشنفکران:اولین حرکت روشنفکران در این زمان: فکر انتقال مرجعیت از قم به نجف اشرف بعد از رحلت آیت الله بروجردی بود که این فکر با درایت علما و نیروهای مذهبی خنثی گردید. روند رو به رشد تفکر روحانیت، به آنجا رسید که در ۱۵ خرداد وارد صحنه کارزار شد و با اینکار امید پیروزی را از همه گروهها سلب کرد، چون مردمیترین مبارزه را به خود اختصاص داد. پایگاه مرجعیت جایی نبود که روشنفکران چپ و راست بتوانند به آن دسترسی پیدا کنند. بنابراین میتوان نتیجه گرفت، اندیشه خرداد سال ۴۲ خلع ید از همه جریاناتی بود که درصدد بودند، مذهب را از صحنه خارج و یک مرکزیت فکری جدیدی به وجود آورند.
طرح انقلاب سفید یا انجمنهای ایالتی ـ ولایتی اوج ماجرای روشنفکران بود که میرفت، انقلابی به پا کند و جامعه را به دگرگونی کامل فرهنگی مبتلا سازد به هر صورت قیام ۱۵ خرداد محصول برخورد خالصانه دو جریان یعنی روشنفکران غربگرا و روحانیت روشنفکر از جمله امام خمینی(ره) بود، برچسب ارتجاع به روحانیت که حاصل کار روشنفکران بود، باعث شد که بخش مهمی از کلامهای حضرت امام ـ رحمه الله علیه ـ به رد ارتجاعی بودن اسلام و روحانیت بینجامد.^(۶)
پس از وقوع جنبش ۱۵ خرداد، حوزه فرهنگ مذهبی و روحانیت در یک طرف و فرهنگ در حال اشاعه غرب به وسیله شاه و روشنفکران وابسته در صف دیگری قرار گرفت. از آن پس چنان شد که برای هر کس اعم از عامه ی مردم و تحصیلکرده و بیسواد روشن شد که حرکت دستگاه یا روشنفکران غربگرا ارتباطی با اسلام ندارد و مرزبندی روشنی بین این دو گروه به وجود آمد.

پاورقی:

۱٫ به سخنان امام خمینی درباره این ایام، در صحیفه نور مراجعه شود.
۲٫ ابوترابیان، حسین، مطبوعات ایران از شهریور ۱۳۲۶ـ۱۳۲۰، تهران، اطلاعات، ۱۴۶۶، ص۱۳٫
۳٫ همان، ص۸٫
۴٫ مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱، ج۱، ص۲۶۹٫
۵٫ بازرگان، مهدی، انقلاب در دو حرکت، تهران، انتشارات نویسنده، ۱۳۶۳، ص ۱۸-۱۷٫
۶٫ موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه نور، ج اول، ص ۶۸، (سخنرانی ۲۵:۶:۴۳)