عهد نامه های بین ایران و بیگانگان در عهد قاجار

چه امتیازات و عهده نامه هایی بین ایران و بیگانگان در عهد قاجار منعقد و به آنها واگذار شد

بیگانگان از جمله انگلیسیها و روسها همیشه مترصد فرصت بودند که در ایران نفوذ فراگیر داشته تا به مقاصد خود دست یابند. در دوره‌ی صفویان و بعد از آن که آشفتگی های داخلی ایران آنها را به داخل مرزهای ایران می کشانید، آنها همواره با عثمانیان از تهدیدکنندگان مرزهای غربی و شمالی ایران بودند و دولتهای ایرانی از موضع تدافعی با آنها برخورد می کردند.(۱)

مگر در دوره نادر که نادر با موضع قدرت با آنها برخورد نمود.(۲) در این گیردار اروپائیان و غرب که به سوی شرق و خاورمیانه گسیل شده و متوجه ثروت های معدنی و موقعیت حساس و استراتژیکی این منطقه بودند و مستعمراتی نیز در شبه قاره هند داشتند، به ایران چشم طمع دوخته و زمینه های حضور استعماری خود را فراهم نمودند.
روابط ایران با اروپائیان بطور رسمی و پایدار و منفلانه در عهد قاجار از دوره فتحعلی شاه آغاز شد.
اولین معاهده بین ایران و غرب در فین کین اشتاین بین ایران و فرانسه منعقد شد که یک پیمان تدافعی نظامی بود، در مقابل روس و انگلیس، یعنی ایران در سرکوب انگلیس در هند به فرانسه یاری کند و فرانسه نیز در سرکوب روس و بیرون کردن او از متصرفات ایران به این کشور یاری کند و ژنرال گاردان بعنوان سفیر دولت فرانسه در ایران برای آموزش نظامیان به ایران گسیل شد.(۳)
جنگهای بین ایران و روس نیز منجر به انعقاد پیمان های سنگینی بر علیه ایران شد که از جمله این پیمانها، عهدنامه گلستان بود، طی این قرارداد بسیاری از شهرهای ایران و متصرفات قبلی روسها از طرف ایران به روسها واگذار شد.(۴)
بین ایران و عثمانی نیز یک معاهده در سال ۱۱۶۳ که معروف به معاهده دوم ارزروم بود، منعقد شد که براساس آن ایران از سلیمانیه و قسمت غربی سرپل ذهاب صرفنظر و عثمانی نیز مالکیت ایران را به محمره و جریر فضر و ساحل چپ شط العرب و حق کشتیرانی در این رود را به رسمیت شناخت و برای زوّار و بازرگانان ایرانی نیز از تعهد برقراری امنیت کرد.(۵)
در عهد ناصرالدین شاه امتیازات زیادی از طرف دولت ناصری، به بیگانگان اعطا شد، بطوری که عصر او را عصر امتیازات بیگانگان نامیده اند.(۶)
بطور کلی امتیازات عهد قاجار را می توان به دو دسته تقسیم کرد که دولت های استعماری از دولت ایران گرفتند. امتیازات سیاسی را بیشتر در لا به لای عهدنامه هایی که بین آنها بسته می شد می توان دریافت. چون در اکثر عهدنامه ها، موازنه سیاسی طرفین مدّنظر نبود و آنچه را نظر طرف مقابل را تأمین می کرده، اجرا می شد، برای نمونه ترکمنچای، گلستان پاریس و…
امتیازاتی که به انگلیسی ها داده شد، بطور فهرست وار از این قرار است.
۱٫ امتیاز تأسیس تلگراف در سال ۱۲۸۰ ق.
۲٫ امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی در سال ۱۲۸۹ ق.
۳٫ امتیاز رویتر که استفاده ازتمام معادن زیرزمینی از جمله نفت و ذغال سنگ (۱۲۸۹ ق) را به مدت ۶۰ سال به یک انگلیسی می داد.
۴٫ امتیاز کشتیرانی در کارون به کمپانی برادران لنج.
۵٫ امتیازات شیلات ۱۳۰۶ ق به پسر رویتر.
۶٫ امتیاز کاوش و حفریات شوش ۱۳۰۱ ق در عصر ناصری به انگلیسی ها اعطاء شد.
۷٫ امتیاز انحصاری اکتشاف آثار عتیقه در تمام خاک ایران به انگلیسی ها داده شد ۱۳۱۵ ق.
۸٫ امتیاز رژی که در سال ۱۳۰۹ ق که به امتیاز تنباکو معروف است که به مدت ۵۵ سال تمام خرید و فروش تنباکوی ایران به انگلیسی ها داده شد که بافتوای میرزای شیرازی لغو گردید.
۹٫ امتیازات نفتی که ابتدا در ۱۲۸۹ ق به رویترداده شد و در سال ۱۳۰۶ ق با امتیازات دیگری تمدید شد که به موجب آن حفاری چاههای نفت در مناطق جنوبی و نفت خیز به عهده شرکت انگلیسی بود. امتیازی به نام دارسی نیز که امتیاز نفتی بود باز به انگلیس اعطا شد که تا سال ۱۹۱۴ سی حلقه چاه در مسجد سلیمان کنده شد و به آبادان از طریق یک لوله منتقل می شد، این امتیازات تاسال ملی شدن صنعت نفت برقرار بود که در کنار آن امتیازات زیادی انگلیسی ها از ایران می گرفتند.(۷)
بعد از انگلیسی ها روسها دومین شریک امتیازات ایران بودند و این امتیازات علاوه بر تحمیل معاهدات ننگین بر ایران بود که به سبب آنها قسمتی از خاک ایران تجزیه شد. اگرچه روسها به اندازه انگلیسی ها نتوانستند امتیاز از دولت بخشنده ایران بگیرند. ولی در قبال هر امتیاز که آنها می گرفتند، انگلیسی ها ترغیب شده و امتیاز بیشتری می خواستند. روسها نیز فعالیت نموده تا امتیازی جدیدی برای خود بگیرند، ناگفته نماند جدائی قسمتهای مهمی از خاک ایران بزرگترین امتیازی بود که روسها از ایران گرفتند. نمونه ای از امتیازات روسها:
۱٫ در سال ۱۲۸۵ ق امتیاز انحصاری بهره برداری از شیلات شمال، که ناصرالدین شاه به آنها اعطا کرد.
۲٫ در سال ۱۲۸۶ ق اجازه احداث سیم تلگراف بین یک تبعه روسی و دولت ایران منعقد شد.
۳٫ تأسیس بانک استقراضی در مقابل بانک شاهنشاهی انگلیسی ها، که در فعالیتهای اقتصادی و نفوذ اقتصادی روسها به دولت دخیل بود.
۴٫ در سال ۱۲۹۷ تأسیس و تشکیل هسته نظامی بریگارد قزاق توسط روسها که تمام نیروی نظامی و امنیتی ایران را در اختیار می گرفت. رؤسای قزاق همه روسی بوده آزادیخواهان را سرکوب می کردند. مثل دخالت در مشروطه.
۵٫ در سال ۱۳۱۰ امتیاز احداث خط شوسه بین بندرانزلی و قزوین به یک شرکت روسی داده شد، مدت این قرارداد ۹۹ سال بود. در عصر مظفرالدین بین قزوین و همدان نیز به آنها داده شد.
۶٫ در حدود سال ۱۲۹۱ امتیاز احداث و بهره برداری از خط آهن جلفا تبریز به آنها اعطا شد.
۷٫ در سال ۱۳۱۶ امتیاز استخراج معادن، قراجه داغ آذربایجان، از طرف دولت ایران به شرکت روس به مدت۷۰ سال داده شد. کشور فرانسه نیز بی بهره از امتیازات اهدائی شاهان قاجار نبود. آنها نیز در حدود سال های ۱۳۱۴-۱۳۱۵ امتیاز کاوش های علمی برای کشف آثار باستانی را در سراسر خاک ایران برای ابد و به مدت نامحدودی از مظفرالدین شاه گرفتند. مجری این طرح کنت دمرگان بود که در مصر مشغول تحقیقات علمی بود. او از کهنه کارترین باستانشناسان بود که به ایران احضار شد و از سال ۱۳۱۷ کار خویش را آغاز کرد. کشیشی به نام شیل که آشنا با زبان های اسلامی بود به همراه دامرگان به ایران آمد و آثار بدست آمده در ۱۸۳ صندوق را با خود به پاریس برد و در سال ۱۳۱۸ در پاریس به نمایش گذاشت که اکنون در موزه لور پاریس نگهداری می شود.(۸)
بدین ترتیب دولت های بیگانه به غارت تمام ذخایر معدنی و آثار فرهنگی این مرز و بوم با شدت و حرص و ولع وصف ناپذیر تا پایان عصر سیاه پهلوی مشغول بودند که با پیروزی انقلاب اسلامی دستشان کوتاه شد.

 


پاورقی:

۱٫ راجر سیبوری، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، نشر مرکز، چاپ هشتم، ۱۳۷۹، ص ۴۰ و ۱۲۲٫
۲٫ شعبانی، رضا، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران در دوره های افشاریه و زندیه، تهران، سمت، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص ۵۶٫ و نوائی، عبدالحسین، روابط سیاسی ایران در دوره صفوی، تهران، سمت، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص ۲۵۸-۷۷٫ و علیقی میرزا، اکسیر التواریخ، تهران، وسیمن، چاپ اول، ۱۳۷۰، ص ۲۸-۱٫
۳٫ شمیم، علی اصغر، «پیشین» ص ۶۶، و تیموری، ابراهیم، عصربیخبری، تهران، چاپ اقبال، ۱۳۳۲، ص ۱۲٫
۴٫ همان، شمیم، ص ۱۰۱، تاج بخش، ص ۲۴-۲۲۸٫
۵٫ همان، ص ۱۱۲-۲۳۳، ص ۲۰۹٫
۶٫ همان، ص ۵-۲۴۲، ص ۹-۲۵۷، ص ۲۸۶، ص ۹۳-۲۹۵، و تاج بخش، «پیشین»، ص ۲۵۹-۲۸۷٫
۷٫ ر.ک: تیموری، ابراهیم، از ص ۱۸۰ الی ۲۳۶٫
۸٫ تیموری، ابراهیم، «پیشین» از ص ۲۳۷ الی ۳۶۴٫

http://www.vatanfa.com/?s=عهد-نامه-های-بین-ایران-و-بیگانگان-در-عهد-قاجار