روابط ایران و روسیه در دوره آقامحمدخان

روابط ایران و روسیه در دوره آقامحمدخان چگونه بود؟

روسیه در اواخر دوران حکومت صفویان در صدد بود تا به طریقی به دریای آزاد از راه قفقاز و ترکستان غربی و یا از طریق آسیای صغیر راه یابد و این طرح را پطر کبیر ترسیم کرده و از طرف دیگر در داخل ایران هم بعد از صفویان مدتی حکومت های قومی در ایران تشکیل شد که مانع از عملی شدن این نقشه شد تا اینکه نوبت به سلسله قاجار و آقامحمدخان قاجار مؤسس این سلسله رسید.


آقا محمدخان قاجار که از سال ۱۱۹۳ یعنی بعد از مرگ کریم خان زند در صدد بدست گرفتن قدرت بود، مدت ۱۶ سال درگیر مسائل داخلی ایران بود، لذا آرامشی در داخل ایران نبود که روسیه بتواند با حکومت واحدی ارتباط برقرار کند، تنها مسئله ای که روسیه و آقامحمدخان را به هم ربط می دهد، مسئله گرجستان و فعالیت های تجاری عده ای از اهالی روس در ایران می باشد.
با توجه به مطالب گفته شده مسئله گرجستان اصلی ترین عامل ارتباط آقامحمدخان با روس بود بدین ترتیب که روسیه به هر طریق ممکن می خواست به دریای آزاد راه یابد و لذا توجه خود را به سمت قفقاز متمرکز نمود و با تحریکات خود ارایکلی حکمران گرجستان را تحت حمایت خود کشید. زیرا در این زمان ایران در آتش جنگهای داخلی و انقلابهای پی در پی می سوخت و اصولاً دولت متمرکزی وجود نداشت که از مرزها و تمامیت و استقلال ایران دفاع کند.(۱)
کاترین دوم پیشنهاد اتحاد ارایکلی را قبول می کند و مبلغی هم مقرری برای وی تعیین، و یکی از سرداران خود را با نیروی کافی برای آماده سازی راه حمله به ایران به طرف گرجستان می فرستد.
از طرف دیگر در این زمان آقامحمدخان از منازعات داخلی فارغ شده به سوی گرجستان راهی می شود و با حمله به این منطقه نقشه گوداویچ سردار روس را نقش بر آب کرده و نیروی روس بخاطر سریع بودن حمله آقامحمدخان نتوانست در آن موقع خطرناک به ارایکلی کمک کند و ارایکل هم فرار کرده مجدداً به روسیه متوسل می شود.(۲)
گویا آقامحمدخان بعد از اینکه اوضاع گرجستان و تفلیس را آرام کرد عازم خراسان می شود و بعد از فتح خراسان خبر می رسد که نیروی روس و ارایکلی دوباره عزم گرجستان و ایالات شمال غربی ایران را دارند که در این زمان آقامحمدخان بی درنگ عازم قفقاز می شود. ولی این دفعه گویا قبل از رسیدن آقامحمدخان به منطقه کاترین دوم پادشاه روس می میرد و پل پسر پطر به حکومت رسید و او دستور مراجعت نیروی روس را صادر کرد. بدین ترتیب لشکر روس پراکنده شد و ولایات شروان و دربند و دیگر اراضی را ترک کرد. و به روسیه بر می گردند.(۳) لذا این دفعه آقامحمدخان با نیروی روس بطور مستقیم درگیر نمی شود.

روابط اقتصادی: از طرف دیگر روابط روس با ایران در زمان آقامحمدخان اقتصادی بوده بدین ترتیب که در حدود سالهای ۱۲۰۰ روسها در اشرف کارخانه تجاری برپا کرده و در آن به فعالیت اقتصادی و تجاری مشغول بودند. ولی وقتی که معلوم گردید این گروه مقصاد سیاسی نیز دارند و به اصطلاح جاسوسی می کردند، لذا آقامحمدخان از اقدامات آنان جلوگیری نمود.(۴)
در منابع ذکری از ارسال سفرا بین دولتین ایران و روسیه در زمان آقامحمدخان به میان نیامده و تنها برخورد و ارتباط دولتین مذکور را در این زمان نویسندگانی همچون شمیم و سپهر فقط به صورت درگیری در قفقاز و گرجستان اشاره می کنند و آن هم نه بصورت درگیری مستقیم چون نیروی روس در موقع تاخت و تاز آقامحمدخان در سال ۱۲۱۲ در منطقه بعلت مرگ کاترین دوم به روسیه برگشته بود و لذا اقدامات آقامحمدخان بهانه ای بدست روسها داده تا برای هجوم به ایران در دوران فتحعلی شاه اقدام کنند و کینه و عقده های محلی و ملی زمینه ای مناسب در عرصه سیاست بعد از مدتی از مرگ آقامحمدخان منجر به جنگهای طولانی و دادن امتیازات فراوان از جانب ایران گردید.
در نتیجه: روابط ایران و روس در زمان آقامحمدخان اولاً به علت اشتغالات داخلی آقامحمدخان که فرصت کمتری به او داد که نسبت به روابط با همسایگان اقدام کند و ثانیاً افرادی که از طرف روس در تجارت و امر اقتصادی با ایران رابطه داشتند گویا آقامحمدخان از قصد و نیّت آنها که جاسوسی بوده آگاه می شود و از فعالیت آنها جلوگیری می کند و ثالثاً روسیه نیز به خاطر اشتغالاتش در اروپا فرصت برقراری ارتباط با آقامحمدخان پیدا نکرده هر چند که روسیه آرزوی رسیدن به آبهای آزاد را از زمان پطر کبیر در سرداشتند و بالاخره وقایع گرجستان نزدیک بود که بهانه‌ی درگیری مستقیم روس و ایران در زمان آقامحمدخان را فراهم کند. ولی به دلیل مرگ کاترین اول و بعد از او قتل آقامحمدخان این امر حدود ۶ سال به تأخیر افتاد.

 


پاورقی:

۱٫ شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، انتشارات زریاب، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص ۸۴٫
۲٫ شمیم، همان، ص ۱۰٫
۳٫ سپهر، محمدتقی لسان الملک، ناسخ التواریخ، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۷، ج۱، ص ۸۳٫
۴٫ همدانی، عبدالله رازی، تاریخ ایران، تهران، انتشارات اقبال، ۱۳۱۷، ص ۶۳۴٫

http://www.vatanfa.com/?s=روابط-ایران-و-روسیه-در-دوره-آقامحمدخان