نقش دولتهای استعماری در قتل قائم مقام فراهانی

آیا در قتل قائم مقام فراهانی دولتهای استعماری دست داشتند؟ لطفاً به طور مستند بررسی کنید.
ابتدا خلاصه ای از زندگی وی«میرزا ابوالقاسم حسینی فراهانی فرزند میرزا عیسی در سال ۱۱۹۳ ق در فراهان به دنیا آمد. جد او با ۳۹ واسطه به امام سجاد ـ علیه السّلام ـ می رسد. پدر و مادرش تحصیل کرده بودند. او به زودی در بسیاری از فنون به ویژه در املا و انشاء فارسی و حسن خط سرآمد زمان شد. پدرش وزیر عباس میرزا (ولیعهد فتحعلیشاه) بود، لذا به دربار ولیعهد رفت و آمد داشت و از همان وقت به خدمت دیوانی مشغول شد.»(۱)


«در سال ۱۲۲۶ ق به جای پدرش وزیر عباس میرزا شد و در ۱۲۳۹٫ ق به خاطر حسادت و بدگویی مخالفان دو سال به تهران تبعید شد و سپس بازگشت و باز هم وزارت را در دست گرفت. در سال ۱۲۴۹ هـ . ق عباس میرزا تنها حامی او به علت شدت یافتن مرضش درگذشت. او قبل از مرگ قائم مقام فراهانی را خواست و از او پیمان گرفت که در رسیدن فرزندش محمد میرزا به سلطنت بکوشد. بعد از مرگ عباس میرزا با تلاش قائم مقام فراهانی محمد میرزا ولیعهد شد. در سال بعد (۱۲۵۰ هـ . ق) فتحعلیشاه در اصفهان در گذشت. قائم مقام فراهانی به محض شنیدن خبر، تاج شاهی را بر سر محمد میرزا گذاشت. ولی در اکثر نقاط ایران شاهزادگان مدعی سلطنت تاجگذاری کرده و خود را شاه نامیدند. هنر قائم مقام فراهانی و به قول محمد حسین خان اعتماد السلطنه در کتاب رویای صادقه سحر ایشان این بود که دهها شاهزاده که خود را کسی می دانستند را وادار کرد از حق خود دست کشیده و چون پا شکستگان در گوشه ای خزیدند».(۲)
با غرامت عظیمی که به روسها (طی عهدنامه ترکمانچای) داده شده بود، خزانه خالی شد. قائم مقام امتیازات زیادی از درباریان قطع کرد و موجب نارضایتی عمومی دربار شد. از طرفی به دولتهای روس و انگلیس که بر غارت و امتیاز گرفتن از ایران دندان تیز کرده بودند باج نداد و در مقابل آنها ایستاد. طوری شد که یقین کردند با وجود قائم مقام فراهانی نخواهند توانست به مقاصد خود برسند. دشمنان داخلی و خارجی وی اتحاد شومی تشکیل دادند. سفارت انگلیس که در جریان نقشه قتل بود و آن را کنترل می کرد محمد شاه را وادار کرد تا فرمان قتل را صادر کند. محمد شاه که سلطنت خویش را مدیون وی می دانست ابتدا قبول نمی کرد. ولی با اصرار سفارت انگلیس و دشمنی و بدگویی مخالفانش در دربار بویژه حاج میرزا آغاسی فرمان قتل صادر شد. جمعه شب آخر ماه صفر در باغ نگارستان تهران او را خفه کردند و در شهر ری در کنار امامزاده حمزه بدون غسل و کفن با همان لباس خود در تاریکی شب دفن کردند. عموم نویسندگان دخالت عامل بیگانه به ویژه انگلیس را در قتل قائم مقام تأیید می کنند. ولی در مقدار دخالت آنها اختلاف است ما فقط نکته هایی را از منابع که به صورت صریح یا اشاره نشان می دهد که بیگانگان (روس و انگلیس) از همکاری نکردن قائم مقام خسته شده و درصدد از بین بردن وی بودند را نقل می کنیم تا طولانی نشود.
۱٫ اکثر حاسدان و بدگویان و دشمنان داخلی قائم مقام فراهانی از مواجب گیران انگلیس بودند. مانند میرزا ابوالحسن خان ایلچی سالانه ۱۵۰۰ تومان مادام العمر. محمد نبی خان (نماینده ایران در لندن) ماهیانه هزار روپیه مادام العمر برای خود و ماهیانه پانصد روپیه مادام العمر برای وارث ارشدش. میرزا مسعود انصاری بیست سال بود که از انگلیس مواجب (حقوق) می گرفت، وقتی وزیر خارجه شد مبلغی هم از روسیه می گرفت. وقتی صدر اعظم انگلیس فهمید ناراحت شد و گله کرد و مانند اللهیارخان آصف الدوله و عبدالله خان امین الدوله و… که نام عده زیادی از آنها در کتاب حقوق بگیران انگلیس در ایران نوشته اسماعیل رائین هست.
۲٫ گرانت واتسن انگلیسی بارها گفته که او با نماینده بریتانیا مخالفت می کرد.(۳)
۳٫ سرجان کمپل وزیر مختار انگلیس با او اختلاف داشت. گاهی به مشاجره هم می کشید. او از قائم مقام به عنوان آفت و طاعون نام می برد و می گوید: «ما احمقانه تصور می کردیم که در جنگ استدلال بر قائم مقام فائق می آییم».(۴)
۴٫ جیمز فریزر: «شاه خسته و ناتوان است. درباریان او نیز جز یک عدّه شیّاد و چاپلوس و طمّاع و دسیسه کار بیش نبودند. تنها کسی که می توانست ایران را اداره کند میرزا ابوالقاسم فراهانی بود».(۵)
۵٫ مستر ریاخ مأمور سیاسی ویژه انگلیس معتقد است: «وزیر نیرومند شاه استعداد و شایستگی فراوان دارد… او پی در پی به شاه القا می کند که از ما انگلیسیها متنفر باشد و طبعاً این امر به زیان ما تمام می شود».(۶)
۶٫ انگلیس مخالف حمله ایران به هرات بود. ولی قائم مقام عباس میرزا را راضی کرد تا حمله کنند و به قول جیمز فریزر «نظر مشورتی وزیرش قائم مقام را بر نصایح سودمندتر!!! ما دوستان انگلیسی برتری داد». و این درست برخلاف هدف انگلیس بود زیرا به قول سرپرسی سایکس «دولت انگلیس برای تسلط بر هند و افغانستان و بلوچستان نفوذ بر ایران را لازم می دانست». و این که ایران بزرگتر و نیرومندتر نشود تا آسانتر بتوان در آن نفوذ کرد.(۷)
۷٫ پس از قتل قائم مقام فراهانی، محمد شاه معلم دوران کودکی و مراد و مرشد خود حاج میرزا آغاسی را به صدر اعظمی برگزید و او چند تن از رجال منسوب به هواداری بریتانیا را به وزارت برگزید. از آن جمله میرزا آقا خان نوری را به وزارت لشکر و… .(۸)
۸٫ سر جان کمپل سفیر انگلیس در گزارش خود نوشته «… خوشحالم عرض کنم که دشواریهای موجود اینک برطرف شده». دکتر فریدون آدمیت معتقد است وزیر مختار انگلیس (کمپل) در قتل قائم مقام تلویحاً پا فشاری کرده زیرا در یادداشتهای خود نوشته: «من به شاه گفتم: … من به عنوان خیرخواه ایران!!! صمیمانه آرزومندم که دیگر اعلیحضرت نگذارند زمام حکومت از دستشان برود».(۹)
۹٫ ابراهیم دهگان در سالنامه فرهنگ اراک (سال ۱۳۳۹ هـ . ق) دالگورکی سفیر روس را عامل قتل می داند. زیرا دالگورکی در یادداشتهای خود می نویسد: «حسینعلی راپرت داد که دیشب قائم مقام به منزل حکیم میرزا احمد گیلانی رفته و گفته است که محمد شاه لایق سلطنت نیست. باید از همسایه های جنوبی کمک خواست. من این مطلب را به شاه رساندم و قرار گذاشتیم که او (محمد شاه) قائم مقام فراهانی را بکشد و من میرزا احمد گیلانی را. و چنان کردیم».
دکتر فریدون آدمیت در مقاله سرنوشت قائم مقام می نویسد: «از نظر روسها مسئله اصلی اجرای عهدنامه ترکمانچای و تأمین تجارت و تأسیس کنسولگری روس بود. انگلیس هم در بستن قرارداد و تحصیل آزادی بازرگانی و احداث کنسولگری سخت فعال بود. قائم مقام ضمن مخالفت با هر دو دولت در مقابل تأسیس کنسولگری روس و انگلیس ایستاد. زیرا آن را وسیله گسترش نفوذ آن دو کشور در ایران می دانست. او خوب می دانست که آزادی تجارت برای مملکتی چون ایران زیان آور است لذا فعالیتهای روس و انگلیس بی اثر ماند».
در نتیجه وقتی استعمارگران به ویژه انگلیسیها دیدند که با وجود او به منافع و مقاصد خود نمی رسند درصدد حذف او بر آمدند. سر جان کمپل می نویسد: جمعی از اقوام شاه و اعیان و… از من خواستند که شاه را برای قتل قائم مقام فراهانی تشویق کنم. ولی شاه (که سوگند خورده بود خون قائم مقام را نریزد) میل به تبعید داشت. به او گفتم: اگر تبعید یا عزل شود، بر می گردد کما این که قبلاً تجربه شده است. لذا با فشار و اصرار زیاد راضی به قتل وی شد به شرط اینکه خون او روی زمین ریخته نشود تا سوگندش نشکند».(۱۰)

 


پاورقی:

۱٫ شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، انتشارات زریاب، ۱۳۷۹، نقل به تلخیص.
۲٫ فائقی، ابراهیم، آشنایی با قائم مقام فراهانی بزرگمرد تاریخ ایران، تبریز، انتشارات زر قلم، چاپ اول، ۱۳۷۳، (نقل به تلخیص). خان ملک ساسانی، سیاستگران دوره قاجار، تهران، انتشارات هدایت، ۱۳۳۸، (نقل به تلخیص).
۳٫ شیخ الاسلامی، جواد، افزایش نفوذ روس و انگلیس در ایران، انتشارات کیهان، ۱۳۶۹، ج ۱، ص ۲۶۱٫
۴٫ نوایی، عبدالحسین، ایران و جهان، تهران، نشر هما، ۱۳۶۹، ج ۲، ص ۳۳۴٫
۵٫ محمود. محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن ۱۹، تهران، انتشارات اقبال، چاپ ششم، ۱۳۶۷، ج۲، ص۳۲۷٫
۶٫ فائقی، ابراهیم، همان، ص۱۱۳٫
۷٫ همان، ص ۱۱۳ و ۱۱۴٫
۸٫ شمیم، علی اصغر، همان، ۱۲۷ ـ ۱۲۹٫
۹٫ همان، ص۱۲۲، به نقل از آسیای هفت سنگ، دکتر باستانی پاریزی، ص ۳۳۵٫
۱۰٫ فائقی، ابراهیم، آشنایی با قائم مقام فراهانی، به نقل از ایران و جهان، عبدالحسین نوایی، فصل ابوالقاسم قائم مقام.

http://www.vatanfa.com/?s=نقش-دولتهای-استعماری-در-قتل-قائم-مقام-فراهانی
DarvishMorad گفته:

باسلام…
متقابلاتشکرمیکنم ازلطفتان که درخصوص زنده یادآقای فراهانی علیه الرحمه مطالبی قیدکردید.
اجرکم عندالله…مویدوبرقرارباشید….یاعلی مدد.

محمد گفته:

واقعا وزیری بوده گه نمونش تو تاریخ ایران کمه ولی حیف این پادشاهان سست اراده و جاه طلب قاجار به قتل رسوندنشون…