نقش ایل قاجار در دوره صفویه

نقش ایل قاجار در دوره صفویه و بخصوص در دوره شاه عباس اول چگونه است؟

قاجاریه یکی از طوایف ترک (قزلباش) است که در به قدرت رساندن صفویان دست داشت^(۱) و در عهد پادشاهان صفوی به مناصب و مقامات عالیه نیز رسیدند. اولین بار نام قاجارها در عهد ترکمانان آق قویونلو در تاریخ آمده و ظاهراً از همان ایام، سر کرده آنها با نام قراپیری قاجار، با یارانش جزو مریدان شیخ حیدر صفوی بوده و بعداً به همراه شاه اسماعیل به اردبیل رفته و در جنگ شرور که بین شاه صفوی و شروانشاهیان واقع شد.

در سپاه اسماعیل حضور داشت و از همان ایام در زمره طوایف قزلباش در آمدند و شاهان صفوی هم بر سرکردگان آنها گه گاه بعضی خدمات و مناصب را می دادند. قاجارها نیز در قبال این خدمات همچون ایل افشار و بیاتها از پشتی‌بانان سلطنت صفویه بودند و در منازعات داخلی که معمولاً بعد از مرگ شاهی و تعیین جانشین رخ می داد، وارد نمی شدند.
از افرادی که در دوره صفویه از ایل قاجار به مناصب حکومتی رسیدند، می توان به بداق خان قاجار که از طرف طهماسب اول به حکمرانی قندهار منصوب شده بود، اشاره کرد. همچنین به شاه قلی خان قاجار که در زمان شاه عباس اول قورچی باشی بوده و شاه عباس او را دوبار بعنوان سفیر به دربار عثمانی فرستاد. امیرگونه خان قاجار نیز به حکمرانی قلعه ایروان گماشته شد و شاه صفی نیز طهماسب قلی خان پسر امیرگونه را حکمران ایروان و بیگلر بیکی چخور سعد انتخاب کرد و نیز مرتضی قلی خان پسر مهراب خان قاجار را به حکمرانی مرو که پدرش هم در زمان شاه عباس همان عنوان را داشته منصوب کرد.^(۲)
علاوه بر اینکه ایل قاجار در به قدرت رسیدن صفویه کمک شایانی کردند، بعدها نیز بعنوان نیروئی جنگجو و طرفدار سلطنت صفوی از مرزهای کشور در مقابل هجوم اقوام ازبک و ترکمانان بخوبی محافظت کردند.
در زمان شاه عباس کبیر طایفه قاجار نیروئی بدست آورد و به قبایل چندی تقسیم گردیدند. شاه عباس از افزایش عده این طایفه استفاده کرده، آنان را مأمور حفظ سرحدات مهم کشور نمود. قسمت عمده آنان را در ولایت گرگان برای دفع ترکتازی های ترکمانان، مقیم ساخت و نگاهداری قلعه مبارک آباد و ساحل گرگان را که از بناهای نظامی شاه طهماسب اول بود، به آنان داد.^(۳) بدین ترتیب قاجار از موطن اصلی خود که گنجه بود کوچانده شدند.
شاه عباس اول همچنین گروهی از این طایفه را به نواحی مرو و شمال خراسان فرستاد تا در برابر حمله های ازبکان و ترکمانان از مرزها حفاظت کنند.^(۴)
در اواخر عهد صفویه یعنی زمانی که فتنه افغانها دامنگیر اصفهان شد، فتحعلی شاه رییس ایل قاجار بود که با عده ای نیرو به کمک پادشاه صفوی آمد. ولی وقتی به اصفهان رسید با بی محلی درباریان مواجه شده و از تصمیم خود منصرف و به استرآباد برگشت و در نهایت در دوره طهماسب دوم بعنوان نایب السطلنه انتخاب گردید.^(۵)
در دوره شاه عباس اول قاجارها در فعالیت های صفویان خصوصاً در فتح تبریز، فتح قلعه ایروان شرکت داشتند که بر اثر این فعالیتها بود که یک قاجاری بنام طهماسب قلی خان پسر امیرگونه خانه به جای پدر به مقام بیگلربیکی ایروان می رسد، پس می بینیم که روابط قاجار با صفویه یک ارتباط تعاملی و طرفینی است، بطوری که قاجارها از ابتدای روی کار آمدن صفویه در کنار آنها بوده و در جنگ های آنها شرکت داشته و بنا به خواست سلاطین صفویه از سرحدات بخوبی محافظت می کردند و در مقابل، سلاطین صفوی هم به افراد و سرکردگان ایل قاجار، مناصب و مقامات حکومتی اعطا می کردند.
هیچ وقت دیده نشده که ایل قاجار در منازعات داخلی قدرت، وارد شوند و در دوران پادشاهی صفویه غالباً به تعهداتی که درباره حفظ سرحدات ایران داشتند، عمل می کردند و نسبت به دربار صفویه وفادار بودند و در این دوره نهضت یا شورشی که جنبه قیام علیه دولت مرکزی ایران داشته باشد از این ایل دیده نشده^(۶) و در اکثر جنگ های بزرگ در این دوره که به تناوب میان قوای ایران و نیروهای عثمانی و ازبک در مشرق و مغرب ایران روی می داد، سران و عده ای از زبدگان ایل قاجار شرکت داشتند.
علت و سبب این آرامش و انقیاد قاجاریه را، در این دوره می توان یک قرابت نژادی این ایل با سلاطین اولیه صفویه دانست که هر کدام بنوعی به ترکمانان آق قویونلو منسوب می شوند و دیگر بروز اختلاف و دو دستگی در میان سران ایل قاجار دانست. که در نتیجه این دو دستگی و اختلاف به دو گروه در دو طرف رودخانه گرگان تقسیم می شوند (یوخاری باش) قسمت علیای رود قسمت سفلای رود.^(۷) البته این اختلافات معیشی بود و به درجه خطرناک و حاد نرسید.
همانطور که گفته شد قاجارها در تمام مدت حکومت صفویان همواره تابع حکومت مرکزی بوده و برخلاف برخی قبایل وارد منازعات نشده و لذا دست نخورده باقی ماند و لذا شاه عباس از این نیروی بکر در فعالیت های خود به نحو احسن استفاده می کرد و آنها نیز در این راستاه به اهداف خود رسیدند و هیچ وقت با سلاطین صفویه ساز مخالف آغاز نکردند.^(۸) تا آنکه بعد از صفویه به فعالیت های خود ادامه داده و در نهایت سران این ایل به یکی از سلسله های حکومتگر ایران تبدیل شد.

پاورقی:

۱٫ دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، واژه قاجاریه.
۲٫ زرین کوب، عبدالحسین، روزگاران، تهران، انتشارات سخن، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص ۷۷۱٫
۳٫ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۷، ج۱، ص ۹٫
۴٫ همان.
۵٫ رحیمی، علی، کرمان و آقامحمدخان قاجار، انتشارات کومش، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص ۲۵٫
۶٫ شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، انتشارات زریاب، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص ۲۰٫
۷٫ همان، ص۲۰٫
۸٫ سپهر، محمدتقی، پیشین، ص ۱۰٫