اقدامات آغا محمّد خان در قبال گرجستان و قفقاز

اقدامات آغا محمّد خان در قبال گرجستان و قفقاز

آغا محمّد خان پس از فتح کرمان و دستگیری و قتل لطفعلی خان زند (آخرین بازمانده سلسله زندیه)، در سال ۱۲۰۹ هـ ق(۱) جهت تحکیم و بسط قدرت، حکومت نوپای خود در آذربایجان و قفقاز، به آن مناطق لشکر کشید.


هراکلیوس فرماندار گرجستان (که در منابع تاریخی دوره قاجاریه(۲) به «ارکلی خان» معروف است) از زمان نادرشاه خراجگذار دولت ایران بود. امّا جدال‌های داخلی جانشینان نادر و پس از آن جانشینان کریم خان زند و سپس آغا محمّد خان با لطفعلی خان زند، فرصتی را برای هراکلیوس فراهم کرد، تا همچون دیگر خان‌نشین‌های آذربایجان شانه از زیر بار دست نشاندگی خالی کند. به خصوص که با کاترین دوم، امپراتریس روسیه تزاری، قرارداد تحت الحمایگی امضاء کرده بود (که به نام محلّ انعقاد آن به قرارداد «گیورگیوسک» معروف است) در شعبان سال ۱۱۹۷ ق، ژوئیه ۱۷۸۳ م به امضاء رسید. بر طبق این قرارداد کاترین دوم از طرف خود و جانشینانش قلمرو حکومت هراکلیوس (ارگلی) را مورد حمایت قرار داد.(۳)
به هر حال آقا محمّد خان در برابر تمرّد حاکمان قفقاز چاره‌ای به جز لشکرکشی ندید، او در سال ۱۲۰۹ هـ با لشکری که تعداد آن را ۶۰۰۰۰ نفر نوشته‌اند،(۴) به قفقاز حمله کرد. سپاه او در ابتدای ورود به قفقاز و عبور از رودخانه ارس با مقاومت «ابراهیم خلیل خان» حاکم یاغی شهر «شوشی» مواجه شد. بر خلاف آنچه مورخان دربار قاجاریه نوشته‌‌اند.(۵) آغا محمّد خان نتوانست ابراهیم خلیل خان را به تسلیم وادارد. ولی با زیرکی عده‌ای از سپاهیان را در پای قلعه شوشی باقی گذاشت و با باقیمانده سپاه به تفلیس (پایتخت گرجستان) لشکر کشید.(۶)
قبل از رسیدن به تفلیس نامه‌ای به هراکلیوس نوشت:« اینک با لشکری که عدد رمل و شمار نمل دارد به اراضی تفلیس خواهیم شد، چون این مملکت از عهد شاه اسماعیل صفوی، تا آغاز دولت ما در شمار ممالک ایران بوده و باید از شریعت عقل بیرون نشوی به حضرت ما پیوندی»(۷)
هراکلیوس نامه را قبول نکرد و با سپاهی به مراتب کم تعدادتر از سپاه قاجار در بیرون شهر تفلیس به مقابله آمد. با وجود مقاومت زیادی که سپاه گرجستان از خود نشان داد، سپاه قاجار به واسطه تعداد افرادِ بیشتر توانست پیروز شود، و شهر تفلیس را به تصرّف درآورد:
«غازیان کشورگیر و دلیران دشمن شکار وارد شهر تفلیس شدند.»(۸) «و اشارت نمود شهر تفلیس را به آتش سوختند و اموالش را به غارت و تاراج و زنان و دختران و پسرانش را به اسیری بردند»(۹) آغا محمّد خان برای آنکه وضع تفلیس باعث وحشت و تنبیه دیگر شهرهای یاغی شود، دستور قتل عام و تاراج اموال مردم تفلیس را داد.
سپاه قاجار پس از قتل و غارت بسیار، کشتن کشیشان و خراب کردن کلیساها و اسیر کردن ۱۵۰۰۰ الی ۲۵۰۰۰ دختر و پسر گرجی(۱۰) به تهران بازگشت.
بعد از این قضایا، کاترین دوم که در صدد تلافی شکست‌های گرجستان و تفلیس بود، دو سپاه یکی به فرماندهی «ژنرال گودویچ» و دیگری به سرداری «ژنرال سوبوف» اعزام داشت، این دو سپاه به سرعت دربند، باکو، قراباغ و گنجه را تصرّف کردند و در حال پیشروی بودند که در این میان کاترین دوم درگذشت و «پل اول» به دلیل بحرانی که در در دربارش ایجاد شده بود، دستور بازگشت این سپاه را صادر کرد.(۱۱)
آغا محمّد خان از این فرصت استفاده کرد و در سال ۱۲۱۱ هجری برای بازپس گرفتن مناطقی که از دست رفته بود، دوباره به قفقاز لشکر کشید او در ابتدا قلعه «پناه‌آباد» و شهر شوشی را در محاصره گرفت. پس از مدتی محاصره، «ابراهیم خلیل خان» حاکم شوشی با عده‌ای از سپاهیانش به قصد نابودی توپخانه لشکر قاجار به یکباره از قلعه خارج شد وبه عمق لشکر قاجار حمله برد. آنان با اینکه توانستند توپخانه را از کار بیندازند. ولی موفق به بازگشت نشدند، لذا مجبور به فرار به سوی داغستان شدند.
پس از این واقعه، مردم شوشی دچار اختلاف نظر در باب تسلیم و یا مقاومت شدند. ولی با تضمینی که آغا محمّد خان داد، مردم شوشی در ازای پرداخت غرامت به آغا محمّد خان شهر را تسلیم کردند.(۱۲)
آغا محمّد خان پس از تصرف شوشی که به منزله دروازه قفقاز است، قصد داشت پس از رتق و فتق امور به تفلیس حمله کند، که به ناگاه شبانه توسط دو نفر از خدمتکارانش (که خود بر آنان خشم گرفته و وعده کشتن آنان را داده بود) کشته شد. (۲۱ ذیحجه سال ۱۲۱۱ هـ ق(۱۳)) بدین گونه نتوانست قصد خود مبنی بر تصرف کامل قفقاز را عملی کند.
حملات و غارت‌های آغا محمّد خان در گرجستان و قراباغ، فرصت و زمینه لازم را برای روسیه تزاری برای هجوم به مرزهای شمال غربی ایران فراهم ساخت و سبب شد که مدتی بعد در زمان نخستین جانشین او «فتحعلی خان» (برادر زاده آغا محمّد خان) جنگ‌های طولانی معروف به جنگ‌های «ایران و روس» آغاز شودو در نهایت با انعقاد دو عهدنامه ننگین «ترکمانچای» و «گلستان» بسیاری از شهرهای شمالی ایران در مناطق قفقاز و قراباغ از ایران جدا شود.


پاورقی:

۱٫ ساروی، محمد فتح الله بن محمّد تقی، تاریخ محمّدی (احسن التواریخ)، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۷۱ ش، ص ۲۷۲٫
۲٫ لسان الملک سپهر، محمّد تقی، ناسخ التواریخ (سلاطین قاجار)، تصحیح محمّد باقر بهبودی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۴۴ ش، ج۱، ص ۷۶، قلیخان هدایت، رضا، تاریخ روضه الصفای ناصری، قم، چاپخانه حکمت، ۱۳۳۹، ج ۹، ص ۲۷۰٫ خورموجی، محمد جعفر، حقایق اخبار ناصری، تصحیح حسین خدیر جم، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۳ ش، ص ۹، شیبانی، میرزا ابراهیم، (صدیق الممالک) منتخب التواریخ، تهران، انتشارات علمی، چاپ اول، بی‌تا، ص ۴۹٫
۳٫ نوایی، عبدالحسین، ایران و جهان، ج۲، از قاجاریه تا پایان عهد ناصری، تهران، نشر هما، چاپ اول، ۱۳۶۹ ش، ج۲، ص ۱۹٫
۴٫ شمیم، علی اصغر، ایران در دوره قاجاریه، تهران، نشر افکار، چاپ اول، ۱۳۷۴ ش، ص ۴۰٫
۵٫ آصف، محمّد هاشم (رستم الحکما)، رستم التواریخ، و تصحیح محمد مشیری، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، چاپ سوم، ۱۳۵۷ ش، ص ۴۵۴٫ سپهر، محمّد تقی، ناسخ التواریخ، سلاطین دوره قاجار، ج۱، ص ۷۳٫
۶٫ محمّد واحد پناهی سمنانی، آغا محمّد خان، چهره حیله‌گر تاریخ، تهران، نشر نمونه، چاپ سوم، ۱۳۷۵، ص ۱۸۵٫
۷٫ سپهر، محمّد تقی، «پیشین» ناسخ التواریخ، سلاطین قاجار، ج۱، ص ۷۶٫
۸٫ هدایت، رضا قلیخان، تاریخ روضه الصفای ناصری، ج۹، ص ۲۷۰٫
۹٫ هاشم آصف، محمّد، «پیشین» (رستم الحکما)، ص ۴۵۴٫
۱۰٫ تاریخ محمدی (احسن التواریخ)، ص ۲۷۶٫
۱۱٫ محمّد واحد پناهی سمنانی، «پیشین»، ص ۱۸۷٫
۱۲٫ آغا محمّد خان، چهره حیله‌گر تاریخ، ص ۲۰۲٫
۱۳٫ منتخب التواریخ، ص ۵۲، «حقایق الاخبار ناصری، ص ۱۰، ناسخ التواریخ، ج۱، ص ۸۴٫

http://www.vatanfa.com/?s=اقدامات-آغا-محمّد-خان-در-قبال-گرجستان-و-قفقاز