مراحل فتح ایران

مراحل فتح ایران (با توجه به اینکه حدود ۱۸ سال بطول انجامید) را به صورت مختصر بنویسید؟

پاسخ:

در مورد حملات اعراب سخنان زیادی گفته شده. اما باید دانست علت اساسی این حملات عظیم، نه تغییرات ارضی شبه جزیره عربستان بود و نه لزوم راه تجارت و نه حرص غارت گری تازیان، بلکه علت واقعی این هجوم قبل از هر چیز، دین جدید و اعتقاداتی بود که حضرت محمد(ص) به اعراب ارزانی داشته بود. خود پیامبر اسلام اندکی قبل از رحلتش لشکری را برای حمله به شمال آماده می کرد که بعدها ابوبکر توانست آن را به مرحله اجرا برساند.^(۱)

اما یورش اعراب مسلمان به ایران بعد از فتوحاتی در حیره در سال ۱۲ هجری آغاز شد. اولین درگیری، نبرد ذات السلاسل بود که در نزدیکی بصره کنونی در محل کاظمه رخ داد که به شکست ایرانیان انجامید.^(۲) بعد از تصرف مزار و سپس جنگ اُلیس در کرانه راست فرات، اعراب به شهر انبار روی آوردند و آنجا را به محاصره خود درآوردند. پس از جنگی که به ذات العیون معروف شد، بالاخره مردم انبار، امان خواسته و به پرداخت جزیه رضا دادند.^(۳) پس از آن خالد بن ولید، فرمانده لشکر مسلمانان، به عین التمر در جانب غربی فرات لشکر کشید، مردم شهر ابتدا به جنگ درآمدند، سپس به دژ رفته امان طلبیدند. اما خالد وارد دژ شد و عده ای را کشت و برخی را به اسارت گرفت.^(۴) پس از آن دومه الجندل را تصرف کرده و مثنّی بن حارثه را آنجا به فرماندهی گذاشت و خود به طرف شام رفت.^(۵)
اما به زودی مردم مناطق فتح شده، سر به شورش نهادند. لذا «مثّنی» از مدینه، مرکز خلافت اسلامی، درخواست نیروی کمکی کرد. پس لشکری به فرماندهی ابوعبید بن مسعود به مثنی پیوست اینان در منطقه مروحه از پلی به آن سوی فرات گذشتند. اما این بار ایرانیان از پیلان جنگی در سپاه خود بهره جسته بودند که موجب وحشت اعراب شد. لذا در این جنگ که معروف به نبرد جسر بود، پیروزی از آن ایرانیان گردید. بعد از این واقعه، اعراب، تا یک سال سخنی از جنگ با ایران به میان نیاوردند. گویا در این زمان یزدگرد بر تخت سلطنت ایران تکیه زده بود.^(۶) سال بعد عمر بن خطاب، خلیفه مسلمانان، لشکری از مدینه گسیل داشت که به مثنی پیوست در پی آن جنگهایی در نخیله و مزار و میسان درگرفت و همچنان در حد واسط عراق و حیره یورشها ادامه یافت.^(۷) تا این که ایرانیان لشکری عظیم به فرماندهی رستم تدارک دیده و به قادسیه روی آوردند، با رسیدن خبر کثرت لشکر ایران، سعدوقاص در رأس سپاهی ۲۴ هزار نفری به سوی مرز ایران روانه شد. دو سپاه در منطقه قادسیه برای مدتی در مقابل هم اردو زدند و بالاخره پس از سه روز جنگ بی امان، اعراب غالب گشتند. پس از آن با تصرف شهر بهرسیر، مدائن در اختیار آنان قرار گرفت. این واقعه در سال ۱۶ هجری روی داد که پس از مدتی سعد، شهر کوفه را در آن حوالی بنا نهاد.^(۸) در آن سو و موقعی که سپاه سعد در برابر رستم اردو زده بود، بصره نیز به تصرف اعراب درآمد و ابوموسی اشعری به ولایت آنجا گماشته شد. گویند زمانی که سعد در مدائن می آسود خبر درگیری در جلولاء به او رسید، پس بدانجا عزیمت نمود. در نبرد جلولاء نیز ایرانیان شکست یافتند و اعراب آنها را تا حلوان و قصر شیرین دنبال کردند. بدین ترتیب منطقه سواد دجله که مشتمل بر دوازده استان ایران بود سقوط کرد.^(۹) مدتی بعد به دستور عمر، ابوموسی در رأس لشکری به شوشتر و جندی شاپور روی آورد و سپس اهواز و منطقه خوزستان را تصرف کرد.^(۱۰) اما یزدگرد که در شهرهای ایران می گردید، سپاهی به تعداد ۶۰ هزار نفر گرد آورد و به نهاوند اعزام نمود، با هجوم ایرانیان، سپاه کوفه به فرماندهی عمار یاسر، والی وقت کوفه، و نیز سپاهی از مدینه به فرماندهی نعمان مقرّنی به مصاف آنان شتافتند، بدین ترتیب جنگی سرنوشت ساز درگرفت که مغلوب آن ایرانیان بودند. با پراکنده شدن سپاه ایران مردم نهاوند حصار گرفتند. اما بعد به جزیه تن دادند.^(۱۱) با فتح نهاوند در سال ۲۱ هجری، نفوذ در فارس و کوهستان های خوزستان آسان شد و به تدریج مرودشت، کارون، ‌شیراز و چندین شهر دیگر به تصرف مسلمین درآمد.^(۱۲) پس از این جنگ، در دو سو ادامه یافت، کوفیان به اصفهان و آذربایجان و ری هجوم آوردند و بصریان به کرمان و فارس و نیز اصفهان.^(۱۳) پس ابوموسی به دینور و، سبندان و سیروان لشکر کشید و مغیره سپاه کوفه را به ری و همدان فرستاد.^(۱۴) ابن اعثم گوید سپاهی که ری و ساوه، قم و کاشان را فتح کرد، به دستور عمار اعزام گشته بود.^(۱۵) پس از تصرف همدان، سپاهی به سوی قزوین روانه شد که پس از فتح ابهر، اهل قزوین ابتدا به جزیه راضی شدند و سپس اسلام آوردند. بعد از آن دیلمان و سپس زنجان به تصرف اعراب درآمد.^(۱۶) با فتح اردبیل، ‌موقان، جیلان و سپس تمامی شهرهای آذربایجان در سال ۲۵ هجری تلاشهایی برای نفوذ به قسمتهای کوهستانی جنوب دریای خزر و گیلان صورت گرفت، اما تا دو قرن ثمری حاصل نگردید.^(۱۷) اما در جنوب، علاء حضرمی والی بحرین، از آب گذشت و به فارس یورش آورد. ولی در نزدیکی اصطخر زمین گیر شد.^(۱۸) با به خلافت رسیدن عثمان در این مدت فسا و دارابگرد فتح گردید و در نهایت با پیشرویهای عبدالله بن عامر، والی وقت بصره، اصطخر نزدیک تخت جمشید و شهر باستانی گور در سال ۲۹ هجری به تسلط اعراب درآمد و راه برای فتح کرمان هموار گردید.^(۱۹) در سال ۳۴ هجری جیرفت و جزیره هرمز و سپس منطقه سیستان به اشغال مسلمین درآمد. و بالاخره چون عبدالله بن عامر نیشابور و طوس و سپس تمام خراسان را بدست آورد از هر جانب، امیری، بزرگی، یا شاهی می آمد و از مسلمین امان می طلبید.^(۲۰) بدین ترتیب حکومت اسلامی به آنجا رسید که خورشید در قلمروش غروب نمی کرد. شاید قبل از این در این حقیقت، که توجه به خدا می تواند یک چنین تأثیر خارق العاده ای را همراه آورد، شک می شد. ولی این حوادث نشان داد که یک عقیده جدید تا چه اندازه می تواند نیروهای مثبت یا منفی از خود بروز دهد.

پاورقی:

۱٫ برتولد اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، انتشارات علمی فرهنگی تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۴، ج ۱، ص ۷٫
۲٫ زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ ششم، ۱۳۷۱، ص ۲۹۷٫
۳٫ همان، ص ۳۰۴٫
۴٫ البلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، نشر نقره، چاپ اول، ۱۳۳۷، ص ۳۵۱ – ۳۵۲٫
۵٫ زرین کوب، عبدالحسین، پیشین، ص ۳۰۸٫
۶٫ بلاذری، پیشین، ص ۳۶۰٫
۷٫ زرین کوب، عبدالحسین پیشین، ص ۳۱۲ ـ ۳۱۴٫
۸٫ بلاذری، پیشین، ص ۳۷۶٫
۹٫ زرین کوب، عبدالحسین، پیشین، ص ۳۳۲٫
۱۰٫ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۲، ص ۲۱۱٫
۱۱٫ همان، ص ۲۱۹٫
۱۲٫ برتولد اشپولر، پیشین، ص ۲۳٫
۱۳٫ زرین کوب، پیشین، ص ۳۳۵٫
۱۴٫ بلاذری، پیشین، ص ۴۳۵٫
۱۵٫ ابن اعثم، پیشین، ص ۲۵۵٫
۱۶٫ بلاذری، پیشین، ص ۴۵۱٫
۱۷٫ اشپولر، پیشین، ص ۲۱٫
۱۸٫ زرین کوب، پیشین، ص ۳۳۳٫
۱۹٫ اشپولر، پیشین، ص ۲۴٫
۲۰٫ ابن اعثم، پیشین، ص ۲۸۴٫