فتح الفتوح به کدامیک از جنگهای ایران و اعراب اطلاق می شود

فتح الفتوح به کدامیک از جنگهای ایران و اعراب اطلاق می شود؟ توضیح دهید؟

پاسخ:

در زمان خلافت ابوبکر یکی از رؤسای عرب از قبیله بنی شیبان بنام مثنی بن حارثه، غالباً با افراد خود بر قسمتی از خاک سرحدی ایران که عرب آن را سواد می گفت، برای غارت دستبرد می زد، وی نزد خلیفه رفت و با بازگو کردن اوضاع خراب ایران از خلیفه تقاضا کرد تا او را بر تازه مسلمانان قبیله خود ریاست دهد و در مرزهای غربی ایران پیش قراول حمله مسلمین قرار دهد…

ابوبکر، خالد بن ولید را از مدینه با سپاهیانی به سمت حیره اعزام نمود و به مثنی تازه مسلمان امر کرد که تحت امر و اطاعت خالد قرار گرفته با او همکاری کند… سرانجام حیره در سال دوازده هجری تسلیم سپاه اسلام شد و مبلغی را به عنوان خراج به خالد پرداخت و قرار شد از آن پس مردم این ناحیه به عنوان جاسوس مسلمین در قبال ایران عمل کنند.^(۱) این آغاز هجوم گسترده مسلمانان به ایران بود و پس از آن جنگ های متعددی چون نخیله، زنجیر، پل بویب، قادسیه (فتح مدائن) جلولاء و سرانجام جنگ نهاوند (فتح الفتوح) بوقوع پیوست که در همه این موارد بجز نبرد پل ایرانیان شکست خوردند.^(۲)

جنگ نهاوند (فتح الفتوح)یزدگرد سوم پس از شکست قادسیه و سقوط مدائن و پایتخت ساسانیان نتوانست سپاهی برای جنگ با اعراب فراهم کند و این کار بیش از چهار سال طول کشید سرانجام درسال ۲۱ه‍ ق سپاهی فراوان که تعداد آن به یکصد و پنجاه هزار نفر می رسید برای جنگ آماده نمود^(۳) و فرماندهی آن را به فیروزان یکی از سرداران جنگ قادسیه محول نمود. در این زمان عمار یاسر که سمت فرماندهی سپاه اسلام را در ایران غربی به عهده داشت، عمر را از تشکیل این سپاه آگاه ساخت. ضمناً از خلیفه تقاضا کرد که او را مأمور این پیکار نماید. اما عمر با تقاضای او موافقت نکرد و نعمان بن مقرّن را با این سمت روانه ایران نمود. ضمناً جریر بن عبدالله و مغیره بن شعبه را نیز همراه او روانه کرد تا اگر نعمان حین جنگ کشته شد، یکی از آن دو سردار فرماندهی سپاه را به عهده گیرند.
سپاه اسلام به پیشروی خود ادامه داد و در نهاوند محل تمرکز سپاه یزدگرد، مستقر گردید. تعداد سپاه اسلام را سی هزار نفر نوشته اند. فیروزان جنگ را به صورت تدافعی پیش می برد، این تاکتیک باعث طولانی شدن جنگ و در نتیجه اتمام آذوقه و تدارکات مسلمین می گردید، نعمان که متوجه تاکتیک حریف شده بود، حیله ای بکار برد به این صورت که عقب نشینی کرد و چنین شایع شد که خلیفه فوت کرده و سپاه اسلام بایستی به مدینه مراجعت کند. این تدبیر مؤثر واقع شد. زیرا فیروزان فریب خورده به تعقیب آنها پرداخت. اما سپاه اسلام در محلی مناسب برگشت و جنگی خونین آغاز شد.^(۴) هر چند نعمان کشته شد. ولی این حادثه تغییری در وضع جنگ بوجود نیاورد. چون سپاه ایران و فرمانده آن در معابر تنگ کوه گرفتار آمد و همگی کشته شدند، مسلمانان این فتح را فتح الفتوح نامیدند. زیرا تا آن زمان در مقابل ایرانی ها به چنین پیروزی درخشانی نایل نشده بودند، در حقیقت در این جنگ سرنوشت قطعی سلسله ساسانیان تعیین گردید. چون پس از این جنگ دیگر یزدگرد سپاهی در اختیار نداشت که بتواند کاری صورت دهد. و لذا با جمعی از درباریان و خدمه و نوازندگان و حرمسرای خود رهسپار مشرق ایران شد و در هیچ نقطه ای مکانی امن برای اقامت خود نمی یافت. تا سرانجام خود را به مرو رسانید. اما ماهویه حکمران آنجا تمایل چندانی برای پذیرایی از او نداشت زیرا در صدد بود برای حفظ جان خود در مقابل مسلمانان که در تعقیب شاه نگون بخت بودند، با آنها از در صلح و آشتی درآید، به همین سبب قصد جان او را کرد… شاه که از قصد او مطلع شده بود، شبانه از مرو گریخت و به دلیل خستگی زیاد برای استراحت به آسیابی پناه برد. اما آسیابان که فریفته لباسها و جواهرات زیبای او شده بود،‌شبانه یزدگرد را کشت و جسدش را به رودخانه افکند. پس از جنگ نهاوند،‌ طولی نکشید که اصفهان، مکران، سیستان، ری،‌ آذربایجان، تا در بند یکی بعد از دیگری به تصرف مسلمین آمدند. تنها در این میان گیلان و طبرستان به علت موقعیت مناسب طبیعی تا نیمه قرن دوم هجری استقلال خود را حفظ کردند.

پاورقی:

۱٫ پیرنیا، حسن، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان، انتشارات خیام، چاپ هشتم، ۱۳۷۶، ص ۳۵ ـ ۲۲۹٫
۲٫ همان.
۳٫ ابراهیم حسن، حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپخانه علمی ، چاپ هفتم، ۱۳۷۱، ص ۲۴۸٫
۴٫ دینوری، احمد بن داود (ابوحنیفه) اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، ۱۳۶۴ ص ۷۱ ـ ۱۶۸٫