نظام اقتصادی ایران در دوره ساسانی را توضیح دهید؟
- 5,659 بازدید
- 29 آوریل 2012
- ایران باستان, دوران ساسانیان
نظام اقتصادی ایران در دوره ساسانی را توضیح دهید؟
پاسخ:
ایران عهد ساسانی به خاطر گستره وسیع آن و قرار گرفتنش در منطقه استراتژیک جهان و تسلطش بر خاک های حاصلخیزی از منطقه آسیا که کشاورزی را ممکن می نمود و از طرفی رونق تجارت در این گستره وسیع جغرافیایی که ما بین سرزمین های غرب و شرق قرار داشت و یک منطقه ارتباط دهنده تجاری و در مسیر بازرگانی تجاری و ترانزیت قرار داشت
و رونق تجارت انواع کالاهای ایرانی، از قبیل ابریشم و منسوجات و تولیدات کشاورزی و محصولات مختلف زراعی در فصول مختلف رونق تجارت را دو چندان می نمود. نظام اقتصادی یک کشور با عواملی نظیر تجارت، مالیات و درآمدهای دیگر داخلی در مسیر رونق روزافزون خواهد بود. تولیدات انواع محصولات تجاری در مناطق مختلف ایران و تبادل این کالاها با یونانیان و رومیان و هیاطله و ترکان در شرق و عرب ها و هندیها و چینیها، اقتصاد ایران را از رونق خوبی برخوردار نموده بود. موقعیتی که ایران در آن قرار داشت که در نقطه اتصال و ارتباط این مناطق واقع شده بود. مالیات های گمرکی از این راه عاید درآمد عمومی کشور می شد و در اقتصاد ایران تأثیر گذار بود.(۱)
بنابراین نظام اقتصادی ایران عصر ساسانی را می توان بر اساس عوامل متعدد بررسی کرد که نوعی منابع درآمدی برای دولت محسوب می شدند.
۱٫ مالیات های سرانه که از مردم دریافت می شد(همین مالیات پس از پیروزی اسلام تبدیل به جزیه شد).
۲٫ مالیات زمین های زراعی که بر اساس حاصلخیزی زمینها از کشاورزان و تیول داران و خاندان های بزرگ زمینداران از طرف دولت دریافت می شد.
۳٫ مالیات های گمرکی که از تبادل کالاهای تجاری از مرزها دریافت می شد.
۴٫ عایدات معادن طلا و نقره و جواهرات دیگر.
۵٫ غرامات جنگی که از رومیان گرفته می شد و برخی از مواقع متقابلاً به آنها پرداخت می شد و این مالیات سنگینی به مردم تحمیل شده و تعادل اقتصادی مردم را به هم می زد.
۶٫ از درآمدهای دیگر اقتصادی که قابل توجه و متنابه بود، هدایای عید نوروز و یا عید مهرگان و اعیاد دیگر سنتی بود که ثروتمندان و متمولین به حضور شاه می دادند.
۷٫ تولیدات کشاورزی.
۸٫ صنایع دستی مثل، قالیچه ها و قالی های عالی و بزرگ که در شهرهای مختلف مثل بابل بافته و به کشورهای مختلف صادر می شد که درآمدهای خوبی عاید خزائن کشور می نمود.
۹٫ البسه ابریشمی صادراتی که یکی از اقدام صادراتی ایران عهد ساسانی به شمار می رفت.
۱۰٫ ایران صادر کننده اقلام ذیل از کالاهای متعددی به چین بود: طلا، نقره، برنج (برنز)، فیروزه، مروارید، حلبی، جیوه، قالی قالیچه، انواع منسوجات پنبه ای و ابریشمی، چرم گوزن و چرم حیوانات دیگر، زردچوبه، کندر، فلفل در انواع مختلف، شکر، خرمای ایرانی مازو، نمک مواد خوش بو و معطر، عنبر، میوه های زیر زمینی، چوپ سبز هلیله، گندم، جو، برنج ارزن، و از حیوانات سواری و بارکشی که در امور اقتصادی و نظامی مورد استفاده قرار می گرفت. اسب، قاطر، الاغ، شتر مرغ، و فیل و ….. از وجود این کالاها می توان به یک نظام اقتصادی پویا و مولد در دوره ساسانی پی برد. اگر چه رشد اقتصادی در دوره ساسانی را نمی توان در طول تمام این دوره در یک اندازه دانست، بلکه با رویداد ها و حوادث طبیعی و غیر طبیعی رشد اقتصادی در نوسان بوده است. اما روی هم رفته در این منطقه پهناور قابلیت برای تولید فراوان بود، چون منابع و معادن سرشار از فلزات گران قیمت و زمین های حاصلخیز کشاورزی و مردم پر تلاش و با استعداد که به عنوان نیروی کار، تولید و تجارت اقتصاد کشور را از رکود و سقوط باز می داشتند و بسیاری از اوقات با دادن مالیات های گزاف و سنگین خرج تشریفات درباری را که واقعاً بسیار تجملاتی و پر هزینه بود تامین می نمودند(۲) و در تمام حقوق کارمندان نظامی و دیوانی را به اجبار تحت عناوین مختلف باید پرداخت می کردند.(۳)
برخی از محققان، اقتصاد ساسانی را مبتنی بر کشاورزی دانسته اند، با اینکه سهم تجارت و گمرک نیز در آن به وضوح دیده می شود. صنایع مختلفی در این دوره رواج داشت که فرا گیر بود، مانند صنعت سفالسازی که آمیخته ای از هنر و ظرافت و ذوق ایرانی بود که تقاضای آن در بازارهای جهانی فراوان بود، مثل صنعت قالی باقی ایران، تجارت ابریشم در انحصار دولت ساسانی (پادشاهی) بود. که از چین از طریق جاده ابریشم وارد ایران شده و در کارگاه های بافندگی تبدیل به پارچه های ظریف و ذی قیمت می گردید و دوباره از ایران به سوی کشورهای مختلف صادر می گردید که درآمد وافری در خزانه دولت می آورد.(۴)
در عرصه اقتصادی بانکها نیز تأثیر گذار بودند و تبادلات اقتصادی را آسان می نمودند. تأسیسات تولیدی و خدماتی نظیر نجاری، نانوایی، آهنگری، نساجی و روغنگیری در شهرهای بزرگ دائمی بود. توسعه کشاورزی و کشت انواع محصولات و پرورش انواع درختان میوه و غیره در گسترش و رونق خاص رو به افزایش بود در اواخر دوره ساسانی دولت وابستگی نسبتاً زیادی از نظر نظامی و مالی به قدرت های بزرگ مالی و منطقه ای پیدا کرده بود و این از افراط در تشریفات و سنگین بودن مخارج درباری ناشی می شد که درآمدهای دولت با خرج های آن موازنه لازم را نداشت.(۵)
با این همه که در دوره ساسانی اوضاع اقتصادی و تجاری و درآمد کشور سرشار بود. امّا از عدالت اقتصادی خبری نبود، خصوصاً در اواخر دوره ساسانی چون مالیات های سنگین که بر مردم تحمیل می شد و توان مالی مردم خصوصاً طبقات خرده پای جامعه را از بین می برد و در نتیجه در محرومیت و فقر طبقاتی گرفتار بودند و از دسترسی به امکانات اولیه رفاهی اجتماعی محروم بودند، به طوری تحصیلات و داشتن سواد خواندن و نوشتن در انحصار طبقه خاص درباریان بود. درباریان در عیش خوش به سر می بردند مردم طبقات پایین و شهرهای کوچک و روستاها در فقر مطلق بودند و دهقانان در زیر ظلم و استبداد مالکان بزرگ رنجور بودند. همین ظلم گستری بود که دوام نیاورد و دست خداوند از آستین عرب برآمد و با ظهور اسلام و بعثت پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ چنین نظام استبدادی سراسر ظلم و استبداد را بر هم ریخت و مردم با شنیدن ندای عدالت خواهی اسلام فوج فوج به اسلام گرویدند و به یاری دین اسلام شتافتند و با لیاقت و شایستگی خود دین اسلام را پذیرفته و خدمات ارزنده ای در سایه این دین الهی به جهان و بشریت و تمدن اسلام ارائه نمودند.
پاورقی:
۱٫ پیرنیا، حسن، ایران باستان، تهران، دنیای کتاب، چاپ اول، ۱۳۷۰، ص ۴۰۷ و ۴۰۸، و کریستین سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه یاسمی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۴، چاپ نهم، ص ۱۸۳، ویل دورانت، تاریخ تمدن، تهران، انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، ۷۳، ج ۴، ص ۱۶۸٫
۲٫ پیرنیا «پیشین»، ص ۴۰۹، و کریستین سن «پیشین»، ص ۱۸۷ ـ ۱۸۵٫
۳٫ اقتباس از پیرنیا «پیشین»، از ص ۳۸۰ تا ص ۴۰۹ و کریستین سن «پیشین»، ص ۱۸۷٫
۴٫ ره گیر شمن، ایران از آغاز تا اسلام، علمی فرهنگی، چاپ دهم، ۷۴، ص ۴۰۹ ـ ۴۰۷٫
۵٫ همان ص ۴۱۳ ـ ۴۱۰ و کریستین سن «پیشین»، ص ۷ ـ ۱۸۵٫
