ارتباطات بازرگانی و تجاری ایران و جزیره العرب را در دوره ساسانی

ارتباطات بازرگانی و تجاری ایران و جزیره العرب را در دوره ساسانی و ظهور اسلام تشریح نمائید،

پاسخ:

شبه جزیره عربستان، در مسیر دو راه مهم بازرگانی، ابریشم و عطریات قرار گرفته است، جاده ابریشم از ناحیه مسیر عُلیای اروند رود (دجله) وارد عربستان می شود. از وادی سرحان (دومه الجندل)‌ گذشته به وسیله شهر بُصری در شمال به دمشق منتهی می شود و به غرب متصل می گردد. اما جاده عطریات (ادویه) از بنادر خلیج عدن شروع و در طول دریای سرخ در سر تا سر شبه جزیره امتداد می یابد. این جاده از مکه گذشته و در نهایت به دمشق و غرب متصل می گردد.(۱)


آنچه که احتمال می رود عربستان را به امپراطوری ساسانی متصل می کرد، جاده ابریشم بوده است. اما از آنجائی که تاریخ اجتماعی، اقتصادی آن دوران چنانکه باید و شاید بررسی نگردیده و اخبار منابع محدود است. لذا اطلاعات چندانی از روابط بازرگانی اعراب و ایرانیان در دست نیست.
البته تصرّف یمن توسط امپراطوری ایران، سیادت ایران را بر راه های پر اهمیت و کاروانرو و دریایی که بندرهای کرانه های شرقی دریای مدیترانه را از راه عربستان باختری و یمن و سپس از راه دریا به هند پیوند می داد، برقرار کرد.(۲) لذا می توان گفت، کالاهای ایرانی از طریق جاده ادویه نیز وارد عربستان می شده است. با این ارتباط دریایی بین اعراب وایرانیان، اشتباه بزرگی خواهد بود اگر دریانوردی ساسانیان را بدون ذکر سهم بازرگانان عرب که یک هزار سال بر پهنه اقیانوس سفر کرده و آن را امن و آشنا ساخته اند ارزیابی نکنیم.(۳)
چنان بر می آید که حیره بسیار زود به خاطر موقعیت آن – که بر سر راه ابریشم قرار داشت – به مرکز داد و ستد بازرگانی تبدیل شد. کاروان های جرّه (بندر قدیمی در ساحل جنوب جزیره العرب) نیز که با بارهای بخور که در خشکی و یا با کشتی به سمت بالای فرات در حرکت بودند، همانند هر چه از سوریه به خلیج فارس می رفت از این شهر می گذشت. لخمی های ساکن در حیره ثروت هایی را گرد آوردند که از تحصیل مالیات بر بازرگانی بدست می آمد.(۴)
از ارتباط یهودیان با ساسانیان هم سخنی به میان آمده است بدین گونه، آلتهایم با بر شمردن شگفت آور تجهیزات جنگی موجود در قبیله بنی نضیر می گوید: این مقدار تسلیحات قابل توجه نمی تواند بدون کمک های فرمانروایان ساسانی باشد، هیچ کس نمی توانست بدون کمک آنها تجهیزاتی چنین پر هزینه را که منحصراً از کارگاه های سلطنتی بدست می آمد، تهیه کند. غیر از اینها عطریات گرانبها و مشک بود که با آن تجارت می کردند و از لحاظ مالی بدان دلگرم بوده اند، لذا گفتنی است که یهودیان عربستان در بازرگانی ترانزیتی وارد شده بودند.(۵)
از سویی چون اقتصاد عمده اعراب دامداری بود، مقادیر قابل توجهی از سکّه های ساسانی به وسیله کاروان ها در ازاء معاوضه با پوست حیوانات، به عربستان وارد می شده است.(۶)
در نهایت باید گفت تجارت یهودیان مورد پشتیبانی و حمایت ساسانیان بود که آنان را چون وزنه ای در برابر روم شرقی قرار می دادند.(۷)
اما مکه نیز نقش واسط را میان شرق و غرب جهان ایفا می کرد. موقعیت جغرافیایی و بی طرفی قریش فرصت مناسبی را جهت تحقق موفقیت های گسترده فراهم می کرد. آنان موفق به انعقاد پیمان ها و توافق نامه های تجاری با بیزانس و تیسفون شدند. در انعقاد این پیمان ها، مرزبان بحرین نمایندگی ایران را به عهده داشت. از سویی هیئت هایی از بازرگانان روم و ایران وارد مکه می شدند و با ثروتمندان آنجا پیمان می بستند.(۸)
گفتنی است چون مکه در درّه ای خشک و سوزان واقع شده بود که نه زرعی در آن بود نه ضرعی (پستان شیرده شتر). ناگزیر قریش از زمان های دور، زندگی خود را از راه تجارت می گذرانید و در هر سال دو نوبت به تجارت می رفت یک نوبت در زمستان به طرف یمن و یک نوبت در تابستان به طرف شام.
بعد از قضیه حمله ابرهه با پیلان به مکه و سپس تار و مار شدن آنها به وسیله ابابیل، مردم یمن و شام پاس احترام آنها را نگه می داشتند. لذا حتی راهزنان هم متعرض کاروان های آنان نمی شدند و به مکه هم حمله ای صورت نمی گرفت.
به خاطر همین فضل الهی است که قرآن کریم به آنها دستور می دهد که خدایی را که شما را از گرسنگی و تشنگی نجات داد بپرستید.(۹)


پاورقی:

۱٫ فرانتس آلتهایم، کمک های اقتصادی در دوران باستان، ترجمه امیر هوشنگ امینی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی ، چ اول، ۱۳۶۹، نقشه جغرافیائی، ص ۲۰۷٫
۲٫ م. س. ایوانف و دیگران، تاریخ ایران، ترجمه سیروس ایزدی، تهران، انتشارات دنیا، ۱۳۵۹، ج۱، صص ۱۷۱ – ۱۷۲٫
۳٫ هادی حسن، سرگذشت کشتی رانی ایرانیان، ترجمه اقتداری، مشهد، انتشارات به نشر، ۱۳۷۱، ص ۱۱۶ – ۱۲۰٫
۴٫ فرانتس آلتهایم، پیشین، ص ۱۰۱٫
۵٫ همان، صص ۱۰۹ – ۱۱۱٫
۶٫ همان، ص ۱۷۱٫
۷٫ ن. و پیگو لو سکایا، اعراب حدود مرزهای روم و ایران، ترجمه عنایت الله رضا، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۲، ص ۱۹۱٫
۸٫ سالم، عبدالعزیز، تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه باقر صدری نیا، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۰، ص ۲۶۰٫
۹٫ طباطبائی، تفسیر المیزان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، ۱۳۷۲، ج۲۰، ص ۵۱۵٫

http://www.vatanfa.com/?s=ارتباطات-بازرگانی-و-تجاری-ایران-و-جزیره-العرب-را-در-دوره-ساسانی