روابط فئودالى در ایران در زمان شاه عباس اول

روابط فئودالى در ایران در سده ۱۸- م.

در زمان شاه عباس اول  پهنه زمین‏هاى دولتى و املاک خصوصى شاه بسیار گسترده‏تر شد. در این هنگام زمین‏هاى دیوانى برمبناى ارتزاق تابعان اشراف نظامى به مأموران دولت واگذار گردید، این زمین‏ها به عشایر کوچ‏نشین که در رأس آنها امیران و بیک‏ها قرار داشتند تعلق گرفت، اینان به شیوه سنت‏هاى کوچ‏نشینان دهقانان ساکن را بارها بیش از پیش استثمار مى‏کردند.

در سده ۱۸ زمین‏هاى وقف هم گسترش یافتند. به سال ۱۶۷۱ املاک وقف متعلق به مسجد صفویان در اردبیل به شرح زیر بود: ۴۰ پارچه آبادى فقط در جنوب آذربایجان، در شهر اردبیل ۲۰۰ باب خانه، ۹ حمام، ۸ کاروانسرا، تمام بازار، بازار سرپوشیده ویژه عمده‏فروشان، ۲۰۰ دکان با حق دریافت عوارض از بازرگانان؛ در تبریز ۱۰۰ خانه و ۱۰۰ دکان. در قزوین چند کاروانسرا و حمام؛ در مغان، گیلان و گرگان زمین‏هاى زراعتى و منابع درآمد دیگر.

از میان املاک فئودالى شرطى، تیول از همه بیشتر بود، زمین‏هاى سیورغال (زمینهاى موروثى با حق دریافت مالیات‏ها و عوارض به وسیله مالک منصوب و مصونیت‏هاى ادارى) بارها کاهش یافتند. بیشتر تیول‏ها به‏عنوان حق مأموریت به مأموران بلندپایه واگذار مى‏شدند. بعضى از تیول‏ها مادام العمر به مأموران تعلق مى‏گرفتند به مأموران و مستخدمان دون‏پایه مقررى‏اى به عنوان «همه‏ساله» داده مى‏شد، یعنى مقدار معینى از درآمد مالیاتى زمینهاى مشخص دولتى را بدون حق اداره کردن این زمین‏ها، به این مأموران مى‏پرداختند.

در زمان شاه عباس اول بار مالیات روى رعیت‏هاى ساکن استانهاى مرکزى ایران سبک‏تر شد. اما در زمان جانشین شاه عباس اول اندازه مالیات آنها رفته‏رفته بالا رفت، در پایان سده ۱۷ (۱۶۹۸) اندازه مالیات‏ها به شدت افزایش یافت. در نیمه دوم سده ۱۷ رفته رفته میزان بهره فئودالى رو به فزونى نهاد. این چگونگى گویاى آن بود که در ارتباط با رشد روزافزون روابط کالائى- پولى، هم دولت و هم فئودالها هزینه‏هاى گزافى را بایستى تحمل مى‏کردند، بنابراین مى‏کوشیدند هرچه بیشتر به درآمدهاى خود بیفزایند، به‏ویژه پس از پایان جنگ‏هاى خارجى در نیمه دوم سده ۱۷ که درآمد اشراف نظامى از محل غنائم جنگى قطع شده بود تلاش مى‏شد تا از راه بهره مالکانه زمین‏ها به درآمد خود بیفزایند.

قلم اصلى مالیات مانند پیش مالیات ارضى یا خراج بود، هم‏اکنون این مالیات به نام «مالوجهات» موسوم شد. این مالیات، جنسى و تقریبا معادل ۱۵% الى ۲۰% محصول بود. انواع دیگر مالیات‏ها که از سده‏هاى ۱۳- ۱۴ رایج شده بود از رعایا گرفته مى‏شد، مالیات باغ‏ها ۱۰% محصول بود، عوارض فوق‏العاده‏اى از قبیل عوارض سیورسات و علیق‏

قشون و حتى انجام وظایف مسکن دادن و پذیرائى مأموران دیوانى و بیگارى به رعیت‏ها تحمیل مى‏شد. از نامسلمانان ۲۰ تا ۵۰ ساله مانند پیش مالیات سرانه «جزیه» را مى‏گرفتند.

تمام دهقانان موظف بودند که در موارد گوناگون براى مالکان و حاکمان، پیش‏کش‏هاى جنسى یا نقدى به اندازه‏اى مختلف، به‏عنوان عیدى و غیره تقدیم کنند.

رایج‏ترین شکل استثمار فئودالى دهقانان دریافت بهره مالکانه بگونه سهم محصول بود که گاهگاهى بهاى آن نقدا از کشت کار دریافت مى‏گردید. «سهم ارباب» از زمین (که غالبا موروثى بود) ۵/ ۱ تا ۳/ ۱ محصول از زمین‏هاى زراعتى، و بیشتر از ۲/ ۱ از باغ‏ها تعیین شده بود. اما این سهم، درصورتیکه دهقانان علاوه بر زمین و آب، دامهاى کارگر یا بذر را از ارباب مى‏گرفتند افزایش مى‏یافت، در چنین مواردى این سهم ممکن بود به ۸۰% و حتى ۹۰% جمع محصول، با مالیات‏هاى مقرره، برسد.

بنابه آنچه که جهانگرد کمپ‏فر در سده ۱۷ یادداشت کرده است، در روستاهاى حومه اصفهان که روابط کالائى- پولى رایج بود، بهره مالکانه، بیشتر نقدا از دهقانان وصول مى‏گردید- اینان بایستى براى هر جریب (قطعه زمینى به مساحت ۲۵۰۰ متر مربع) زمین زیر کشت ۳۳ عباسى مى‏پرداختند. از زمین‏هاى شخصى شاه، درصورتیکه شاه به عنوان مالک، زمین را با آب و بذر به دهقانان واگذار مى‏کرد، دهقانان بایستى ۳/ ۲ محصول را (به اضافه مالیات) به شاه تسلیم مى‏کردند. اگر شاه دهقانان منطقه‏اى را به اصطلاح آزاد مى‏گذاشت و مالیات آنها را مى‏بخشود، دراینصورت سهم شاه به ۴/ ۳ محصول مى‏رسید؛ اگر شاه دهقانان را از کار اجبارى (بیگارى) معاف مى‏کرد، دراینصورت سهم بهره مالکانه شاه به ۸/ ۷ محصول بالغ مى‏شد. دهقانان مانند پیش «مردمى آزاد» به‏شمار مى‏آمدند، اما در شرایطى که از هرگونه حقوقى محروم بودند زیردست مالکان یا مباشران خودکامه به زندگى ادامه مى‏دادند: نظامیان و مأموران حکومت که در خانه‏هاى دهقانان اقامت مى‏گزیدند، اگر آنچه را که مى‏خواستند برایشان آماده نمى‏گردید، میزبانشان را سخت کتک مى‏زدند، آنها را وادار مى‏کردند که برایگان برایشان کار کنند، دهقانان ناگزیر بودند اسبان یا دواب‏سوارى و باریشان را به رایگان علیق دهند و پرستارى کنند، گاهگاهى پولهائى با زور به عنوان پیشکشى از آنها گرفته مى‏شد.

موضوع بردگى در ایران مانند همه مناطق شرق رواج داشت. اما بردگانى را که معمولا از قفقاز و هندوستان مى‏آوردند به‏طورکلى به‏عنوان مستخدم خانه به کار مى‏گماشتند، یا آنها را به کشورهاى دیگر براى فروش صادر مى‏کردند؛ به کار بردن بردگان در کارهاى تولیدى از قبیل کشاورزى و صنعت کمتر رایج بود.

 ===========

نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز

نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى‏

تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م‏

موضوع: تاریخ عمومى‏

زبان: فارسى‏

تعداد جلد: ۱

ناشر: انتشارات پویش‏