ایران در آغاز سده ۱۶ و تشکیل حکومت صفوى
- 1,106 بازدید
- 25 مارس 2012
- ایران باستان
ایران در آغاز سده ۱۶ و تشکیل حکومت صفوى
در آغاز سده ۱۶ در ایران یکپارچگى سیاسى وجود نداشت. بزرگترین حکومتها در ایران سلطنت تیموریان در خراسان و دولتهاى آق قوینلو بودند. مقارن سال ۱۵۰۰٫ م. قلمرو آق قوینلو میان سلطان مراد (عراق عجم) و الوند (آذربایجان و ارمنستان)، تقسیم شد. در فارس، یزد، کرمان، عراق عرب و دیار بکر گروه دیگرى از آق قوینلو حکومت مىکردند که اسما تابع سلطان مراد بودند. در ابرکوه، کاشان، سمنان، سیستان حکومت- هاى کوچکى مستقلا فرمانروائى مىکردند.
در گیلان دو امیرنشین شیعه حکومت مىکردند- یکى در لاهیجان (بیهپیش) و دیگرى در رشت (بیهپس). مازندران به ده حکومت مستقل تقسیم شده بود؛ در خوزستان و حویزه دودمان شیعى مشعشع فرمانروائى داشتند. هریک از این حکومتها تابعانى داشتند. حکومت آق قوینلو پیوسته مورد تهدید ترکهاى عثمانى تجاوزکار قرار داشت. اما وضع تیموریان در خراسان چنین بود: ازبکها به سرکردگى محمد خان شیبانى تمام قلمرو تیموریان را در آسیاى میانه به تصرف درآوردند. پیشرفت روند پراکندگى فئودالى، این هردو دولت را به ناتوانى کشاند.
قلمرو حکومت آق قوینلو در اثر ستیزهاى داخلى و جدائىخواهى فئودالها از هم پاشید. اصلاحات بدفرجام مالیاتى، سنگینى مالیاتهاى تحمیلى و ستم فئودالى باعث شدیدتر شدن تضادهاى طبقاتى و افزایش هرچه بیشتر ناخشنودى توده دهقانان گردید.
در چنین اوضاعى قزلباشان باوجود ناکامىهاى گذشتهشان که به کشته شدن شیخ حیدر و سپس قتل پسرش سلطان على گرائید، علیه رستم پادشاه آق قوینلو قیام کردند (۱۴۹۵- م.)، شخص اخیر که فکر نمىکرد شکست بخورد، منتظر موقع مناسب بود تا آنها را قلع و قمع کند.
در این هنگام ستیز داخلى سختى در سالهاى ۱۴۹۸- ۱۵۰۰ میان مدعیان سلطنت دودمان آق قوینلو درگرفت و این وضع بیشتر باعث ازهمپاشیدگى دولت نامبرده گردید.
قزلباشان در تابستان ۱۴۹۹ به تعرض پرداختند. اسماعیل که ۱۲ سال بیش نداشت با سرپرستش حسین بیک شاملو گیلان را ترک کرد و به قرارگاه تابستانى ایل اوستاجلو وارد
شد، ایلیان با احساسات فراوان از او استقبال کردند. اسماعیل همراه ۳۰۰ قزلباش به اردبیل حمله کرد، اما نتوانست آنرا تصرف کند. امیران عشیره اوستاجلو تصمیم گرفتند به سوى باختر بروند- از طریق قرهباغ، شوراگل و کاگیزمان به ارزنجان رهسپار شدند و منظورشان این بود که از قزلباشان آسیاى صغیر کمک دریافت کنند. در پایان ۱۴۹۹- ۷ هزار قزلباش زیر پرچم شیخ اسماعیل جوان گرد آمدند. اینان به سوى شیروانشاه فرخ یاسار تاختند ارتشش را درهم شکستند، به سال ۱۵۰۰ شماخى و به سال ۱۵۰۱ باکو را تصرف کردند اما نتوانستند شیروانشاه را کاملا مطیع کنند
به سال ۱۵۰۱ قزلباشان، ارتش الوند آق قوینلو را درهم شکستند و وارد تبریز شدند اینگونه تبریز و سرتاسر آذربایجان را به تصرف درآوردند. اسماعیل جوان به سال ۱۵۰۲ خود را «شاهنشاه» اعلام داشت. اینگونه حکومت صفوى در ایران بنیانگذارى شد.
اسماعیل نخستینبار در تبریز ضمن خطبهاى پیروى ایران را از آئین شیعه ۱۲ امامى اعلام داشت و آشکارا سه خلیفه نخستین صدر اسلام را لعنت کرد، اگرچه ۳/ ۲ ساکنان تبریز سنى بودند.
به سال ۱۵۰۳ ارتش شاه اسماعیل اول (۱۵۰۲- ۱۵۲۴) ارتش مراد آق قوینلو را درهم شکست و مراد ناچار به بغداد گریخت. در سالهاى ۱۵۰۳- ۱۵۰۴ قزلباشان، قزوین، قم، کاشان، اصفهان، شیراز، یزد و کرمان را تصرف کردند. در فاصله سالهاى ۱۵۰۶ و ۱۵۱۰، آنها ارمنستان، کردستان و عراق عرب با بغداد را گرفتند. در همین هنگام قلمرو تیموریان خراسان به سال ۱۵۰۷ به وسیله کوچنشینان ازبک اشغال گردید. بیگمان پیکار میان اینان و قزلباشان بر سر حاکمیت مطلق ایران، اجتنابناپذیر بود. شاه اسماعیل اول به سوى خراسان لشکر کشید، ضمن نبردى که بین ارتش او و ازبکان در نزدیکى مرو در- گرفت، ازبکان به سختى شکست خوردند و به سال ۱۹۱۰ محمد خان شیبانى سرکرده اینان کشته شد. اینگونه خراسان و سیستان به قلمرو صفویان افزوده شد. گیلان و مازندران قبلا زیر اطاعت دولت صفوى درآمده بود. قزلباشان براى تصرف آسیاى میانه کوشیدند، اما به سال ۱۵۱۲ از ازبکان شکست سختى خوردند.
=========
نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز
نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى
تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م
موضوع: تاریخ عمومى
زبان: فارسى
تعداد جلد: ۱
ناشر: انتشارات پویش
