سیستم تیول جنگى در زمان غازان خان‏

سیستم تیول جنگى در زمان غازان خان‏

غازان خان علیرغم گرایشش به سیاست تمرکز ناچار بود به خواسته‏هاى فرماندهان ارتش مغول گردن نهد. به سال ۱۳۰۳ فرمانى مبنى بر تقسیم زمین‏هاى اقطاع به فرماندهان نظامى اعم از اینکه مغول یا غیر مغول بودند صادر کرد. این زمین‏ها از محل املاک خانواده خان و زمین‏هاى دیوانى واگذار گردیدند، اما به زمین‏هاى وقف و املاک خصوصى کارى نداشتند. این املاک که بگونه اقطاع تقسیم شدند گاهگاهى به اندازه یک دهستان بودند، بگونه‏ایکه از نوشته‏هاى حمد اللّه برمى‏آید قزوین اقامتگاه تابستانى و زمستانى کوچ‏نشینان مغول بود قسمتى از آذربایجان و شیروان هم چنین وضعى را داشت. این زمین‏ها در تیول امیران «هزار نفرى» یعنى فرماندهان وابسته به عشایر جزء مغول قرار گرفتند.

امیران «هزار نفرى» بگونه قرعه‏کشى این زمین‏ها را میان امیران «صد نفرى» و اینها هم به نوبه خود میان فرماندهان دسته ده نفرى تقسیم مى‏کردند. اما سهم گروه اخیر که از میان رزمندگان معمولى بودند، کم بود، غالبا یک روستا یا قسمتى از یک روستا به آنها تعلق مى‏گرفت طبعا دهقانان وابسته به این زمینها هم همراه با زمین تقسیم مى‏شدند.

مالکیت موروثى این زمینها که در گذشته عملا انجام مى‏شد، هم‏اکنون جنبه رسمى و قانونى به خود گرفت. اقطاع‏داران حق گرفتن بهره مالکانه و کلیه مالیات‏ها را از دهقانان داشتند، بابت نوعى مالیات که قبلا به صندوق دولت پرداخت مى‏گردید، هم‏اکنون هر دهقان فقط ۵۰ من غله به عنوان پیش‏کش به مالک اقطاع مى‏داد. در جاى دیگر گفته مى‏شود که مالکان اقطاع از پرداخت مالیات معاف بودند، اما مصونیت ادارى نداشتند. بازرس نظامى دیوان هر سال به زمین‏هاى اقطاع سر میزد و زمین‏هاى کسانى را که خدمات جنگى را ترک کرده بودند پس مى‏گرفت.

اصلاحات غازان خان تا اندازه‏اى باعث نوسازى شبکه‏هاى آبیارى، که در زمان استیلاى مغول نابود گردیده بودند، و رشد اقتصاد روستائى و زندگى شهرى، گردیدند.

درآمد کلى حکومت از ۱۷ میلیون دینار سالیانه به ۲۱ میلیون دینار رسید. اما با این‏همه سطح پیشرفت اقتصاد کشور بارها پائین‏تر از آغاز سده ۱۳ بود: درآمد دولت از همین سرزمین‏ها، پیش از استیلاى مغولان ۵/ ۱۰۰ میلیون دینار ایلخانى بود. پس از تسلط مغول‏ها شماره روستاها به میزان هراسناکى کاهش یافتند. مثلا در حومه هرات در آغاز سده دهم ۴۰۰ روستا وجود داشت، اما در آغاز سده ۱۵ این شماره فقط به ۱۷۶ روستا رسید؛ در حومه جوین در آغاز سده ۱۳- ۱۸۹ روستا، اما در آغاز سده ۱۵ جمعا ۲۹ روستا بود.

اصلاحات غازان خان دیرى نپائید و از سقوط دولت ایلخانیان جلوگیرى نکرد.

برادر و جانشین غازان خان الجاتیو (محمد خدابنده، ۱۳۰۴- ۱۳۱۶)، سیاست برادرش را دنبال کرد، او به وزیر رشید الدین و اشراف بلندپایه تکیه کرد. اما در زمان پسر و جانشینش ابو سعید بهادر خان (۱۳۱۶- ۱۳۳۶) دوباره سررشته کار به دست اشراف نظامى مغول- ترک افتاد، در رأس آنها امیر چوپان سرکرده عشایر مغولى سلدوز بود. رشید الدین به سال ۱۳۱۸ اعدام گردید و شکل حکومت به وضع پیش از غازان خان، با همان سنت‏ها و روش‏ها، برگشت. تاریخ‏نگار وصاف درباره افزایش مالیات در فارس به سال ۱۳۱۸ مطالبى نوشته است. پس از سرنگونى امیر چوپان به سال ۱۳۲۷، پسر رشید الدین، غیاث الدین محمد رشیدى به وزارت برگزیده شد، او خواست سیاست پدرش را دنبال کند، اما نتوانست از نابودى حکومت ایلخانیان جلوگیرد.

 ===========

نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز

نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى‏

تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م‏

موضوع: تاریخ عمومى‏

زبان: فارسى‏

تعداد جلد: ۱

ناشر: انتشارات پویش‏