سیستم مالیاتى ایلخانان‏

سیستم مالیاتى ایلخانان‏

یکى از انگیزه‏هاى سقوط اقتصادى ایران در سده ۱۳ سیاست مالیاتى استیلاگران مغول بود. در قشر بالائى استیلاگران مغول و اشراف محلى که از آنها فرمانبردارى مى‏کردند، دو خطمشى وجود داشت. طرفداران خطمشى نخستین که بیشترشان وابسته به اشراف کوچ‏نشین مغول- ترک بودند، کوشش داشتند رعیت‏ها را با روش غارتگرانه نامحدودى استثمار کنند

– رعیت‏ها عبارت از دهقانان و قشرهاى پائین شهرى بودند که آنها را با تحمیل مالیات‏هاى سنگینى به ستوه آوردند. هواخواهان خطمشى دوم که بیشترشان وابسته به اشراف محلى بلندپایه ایرانى بودند، عقیده داشتند که بازسازى خرابیهاى حاصل از استیلاى مغول براى پیشرفت اقتصاد کشور ضرورى است، اینها برآن بودند که میزان مالیات‏ها و تکالیف دهقانان و شهرنشینان بایستى بگونه‏اى ثابت تعیین مى‏گردید و از تحمیل باج و خراجهاى‏

سنگینى که افلاس و ورشکستگى آنها را فراهم مى‏آورد، خوددارى مى‏شد، در دولت ایلخانان تا پیش از سال ۹۰ سده ۱۳ خطمشى نخستین دنبال مى‏گردید.

مغولان به موازات مالیات‏هاى پیشین، مالیات‏هاى تازه‏ایرا وضع کردند. در بسیارى از استانها مانند پیش مالیات ارضى یعنى خراج را مى‏گرفتند (معمولا جنسى بود). در برخى دیگر روش مالیات‏بندى مغولى یعنى کوپچور و در چند استان از قبیل فارس هردو روش انجام مى‏گرفت. کوپچور را معمولا از کوچ‏نشینان مى‏گرفتند و آن چندان سنگین نبود- این مالیات برحسب شماره دام‏ها تعیین گردید، بازاى هر صد راس دام بایستى یک رأس به عنوان مالیات به دولت پرداخت مى‏گردید. اما کوپچور از رعیت‏هاى دهقان به شکل مالیات سرانه افراد (نه دامها) نقدا و به ازاء هر مرد دریافت مى‏گردید، وضع دریافت این‏گونه مالیات اغلب تغییر مى‏کرد و بیشتر اوقات مأموران وصول از این راه اخاذى‏هاى فراوان از رعیت مى‏کردند. علاوه بر این کوپچور از کلیه رعایا صرف‏نظر از ایمان دینى‏شان وصول مى‏شد (پیش از استیلاى مغولان مالیات سرانه- جزیه- فقط از نامسلمانان اخذ مى‏گردید.

مسلمانان از پرداخت آن معاف بودند).

علاوه بر کوپچور و خراج دو نوع مالیات دیگر گرفته مى‏شد: مالیات فوق‏العاده‏اى که معمولا جنسى بود به عنوان تدارک ارتش، و مالیات دیگرى براى هزینه سفر و تأمین زیست مأموران و مالیات باغ‏ها و غیره اخذ مى‏گردید. بیگارى دهقانان براى ساختن تأسیسات آبیارى، ساختن دژها، کاخ‏ها و ساختمانهاى دولتى توان‏فرسا بود. باوجوداین سنگین‏ترین وظایف، منزل دادن و پذیرائى مأموران دولت بود. دهقانان و شهرنشینان ناچار بودند، مأموران حکومت از امیر گرفته تا پیک و مأموران کشورى با نوکرانشان را در خانه‏هایشان پذیرائى کنند، این مهمانان زورکى همیشه با زورگوئى صاحبان خانه را به ستوه مى‏آوردند. رشید الدین مى‏نویسد که بسیارى از رعیت‏ها عمدا خانه‏هایشان را نیمه ویرانه نگاه مى‏داشتند تا از منزل دادن به مأموران خوددارى کنند. نگاهدارى اسب‏هاى پیک‏ها و مأموران سوار سنگین‏ترین وظیفه دهقانان بود. بگونه‏اى که رشید الدین یاد میکند، مالیات بندى روى پیشه‏وران و بازرگانان به اینگونه بود که ۱۰% ارزش کالاهاى عمده‏فروشى و خرده‏فروشى مورد معامله به دولت تعلق مى‏گرفت. رعیت‏ها ناچار بودند فراورده‏هائى را که به معرض فروش مى‏رساندند بسیار ارزانتر از بهاى واقعى بازار به دولت یا فئودالهاى محلى به‏فروشند.

یکى از تحمیلات سنگینى که بر دوش رعیت سنگینى مى‏کرد سیستم پرداخت پول از سوى خزانه دولت به مستخدمان یا مأموران دولت بود، اینگونه که دولت به جاى پرداخت مستقیم حقوق، پاداش و غیره مستخدمان از خزانه، این پرداختى‏ها را به خزانه‏هاى محلى‏

حواله (برات) مى‏داد، بیگمان این مبلغ‏ها به حساب مالیات رعایا پرداخت مى‏شد. چه‏بسا اتفاق مى‏افتاد که مأموران مالى محلى، مالیات‏هاى جمع‏آورى شده را قبلا حیف‏ومیل کرده بودند و ناگزیر براى این پرداخت‏ها چندبار با زور از رعایا پول جمع‏آورى مى‏کردند.

بار سنگین این روش مالیات‏گیرى و تحمیل بیگارى که تا پیش از سده ۱۳ رواج داشت بر دوش دهقانان بود، دهقانانى که هست‏ونیست خود را در اثر تعدى مأموران مالیات‏گیرى یا اجاره‏کاران از دست مى‏دادند. این اجاره‏کاران معمولا فئودالها یا ایغورهاى مغول بودند. در بسیارى از استانها دهقانان ناچار پیش از ۸۰% محصولشان را به دولت یا فئودالها تسلیم مى‏کردند و اینگونه آنها به کلى از هستى ساقط مى‏شدند. جمع‏آورى مالیات با کتک و زور محصلان مالیاتى همراه بود. این چگونگى‏ها به فرار دسته‏جمعى دهقانان از روى زمین انجامید. بنا بگفته رشید الدین گاهگاهى که مأموران براى جمع‏آورى مالیات به روستائى وارد مى‏شدند حتى یک تن روستائى را نمى‏یافتند- ساکنان همه در بیابان‏ها، جنگلها و کوهها پنهان مى‏شدند. مغولان بیشتر مالیات‏ها را برحسب زمینهاى زراعتى‏اى که دهقانان روى آنها به کار سرگرم بودند برآورد مى‏کردند و به نیروى کار توجهى نداشتند.

این روش ظاهرا باعث کاهش سخت نیروى کار و افراد مالیات‏دهنده در روستا گردید.

این استثمار بیرحمانه انگیزه قیام‏هاى مردمى گردید- به سال ۱۲۶۵ در فارس و به سال ۱۲۹۱ در لرستان قیام‏هائى درگرفت. در سالهاى ۸۰- ۹۰ سده ۱۳ جنبش‏هاى شورشى عمومى آغاز شد. دسته‏هائى چریکى شامل دهقانان فرارى، بردگان، کوچ‏نشینان فقیرى که حتى در میان آنها مغول هم بودند، تشکیل گردید، اینان که در دربندهاى کوهستانها، جنگل‏ها و بیابانها پنهان شده بودند به مراکز و قرارگاههاى امیران حمله کردند.

 ================

نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز

نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى‏

تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م‏

موضوع: تاریخ عمومى‏

زبان: فارسى‏

تعداد جلد: ۱

ناشر: انتشارات پویش‏

http://www.vatanfa.com/?s=سیستم-مالیاتى-ایلخانان‏