فرهنگ و ایدئولوژى ایران در سده ۱۰- تا آغاز سده ۱۳

فرهنگ و ایدئولوژى ایران در سده ۱۰- تا آغاز سده ۱۳

چیرگى عرب‏ها بر ایران باعث تسلط زبان و ادبیات عرب از لحاظ علمى و هنرى در سرتاسر ایران گردید. ضمن نیمه سده هشتم در ایران احساسات میهن‏پرستى اوج گرفت- شعوبیه با رواج فرهنگ عربى و حتى گاهى با تسلط سیاسى اعراب به مخالفت برخاستند.

اما خود شعوبى‏ها ناگزیر به زبان عربى چیز مى‏نوشتند.

ضمن سده نهم در ایران ادبیات زبان فارسى کنونى (درى) رواج یافت، ادبیات این زبان از محاوره فارسى یا تاجیکى گرفته شد. در سده دهم زبان فارسى کنونى فراوان گسترش یافت و اشعارى به این زبان سروده شد، اما در اواسط سده دهم این روند تا مرحله ادبیات علمى پیش رفت، اگرچه مقدارى از واژه‏ها و صرف نحو زبان عربى در آن وارد گردید.

آثار منظوم فارسى آنزمان (مهمترین آنها اشعار رودکى و دقیقى بودند) به عنوان سرمایه‏اى از ادبیات فارسى و تاجیکى محفوظ ماندند. زبان فارسى جدید به عنوان یک زبان ادبى نه‏تنها در ایران، آسیاى میانه و آذربایجان بلکه در قلمرو سلجوقیان آسیاى صغیر و مسلمانان هند نیز رواج یافت.

بزرگترین شاعر فارسى‏زبان که آثارش اهمیت جهانى یافت فردوسى بود (۹۳۴- ۱۰۲۵). مضمون اثر شعرى عظیم او بر پایه حماسه‏هاى قهرمانى چهره‏هاى تاریخى ایران باستان است که از «خواتاى نامک» زمان ساسانیان گرفته شده و بگونه شاعرانه‏اى ساخته و پرداخته گردیده و به نام «شاهنامه» عرضه گردیده است.

از شاعران بزرگ سده نهم: فرخى پسر یک تن برده، غزل‏سراى بى‏همتا؛ فخر الدین گرگانى که داستان «ویس و رامین» را به نظم درآورده است، مى‏باشند. عمر خیام ریاضى‏دان، کیهان‏شناس، شاعر- فیلسوف آزاداندیش ظهور کرد و به سال ۱۱۳۱ درگذشت. مهمترین شاعر قصیده‏سرا انورى بود که به سال ۱۱۹۱ درگذشت؛ خاقانى شیروانى به سال ۱۱۹۹ درگذشت. آثار نظامى گنجوى نابغه رمان‏نویس (۱۱۴۱- تقریبا ۱۲۰۳)، به نام «خمسه» از شهرت جهانى برخوردار است. در سده ۱۱ صوفیگرى (گرایش عرفانى در مذهب اسلام) در شعر فارسى نفوذ کرد، صوفیگرى پیوند ناگسستنى با حرکت ریاضت و تارک دنیائى اسلام دارد. مرام درویشى ضمن تبلیغاتى که درباره چشم‏پوشى از نعم دنیائى مى‏کرد، ثروت جاه و جلال، عیش‏ونوش طبقه حاکم را محکوم مى‏شمرد، اگرچه پیکارى منفى به‏شمار مى‏رفت، اما اعتراض طبقات پائین را علیه دستگاه برمى‏انگیخت. در فاصله سده‏هاى ۱۱- ۱۵، صوفیگرى به میزان گسترده‏اى در ایران رواج داشت، قسمت عمده پیروان این مرام در شهرها بودند و بعدها در روستاها هم رایج شد. جهان‏بینى جهانگرد، شاعر و فیلسوف‏

ایرانى ناصر خسرو (۱۰۰۴- ۱۰۸۸) آمیخته‏اى از صوفیگرى و عقاید اسماعیلیان بود.

در اشعار نظامى گنجوى نفوذ پندار صوفیگرى به چشم مى‏خورد.

یکى از شخصیت بزرگ علمى بیرونى (۹۷۳- ۱۰۴۸) بود. او دانشمندى جامع به‏شمار مى‏رفت، تألیفاتى درباره ریاضیات، کیهان‏شناسى، علوم طبیعى، جغرافیا و تاریخ از او به‏جاى مانده است. یکى دیگر از دانشمندان جامع و فیلسوفان بزرگ ابو على ابن سینا بود (او را در اروپاى غربى اوتیزنا مى‏نامند، ۹۸۰- ۱۰۳۷). اثرش به نام «قانون دانش پزشکى» ازجمله بهترین تألیفات در زمینه پزشکى بود؛ این کتاب از عربى به لاتین ترجمه شده و تا پیش از نیمه سده هجدهم میلادى به عنوان بهترین راهنماى دانش پزشکى در سرتاسر اروپا به‏کار مى‏رفت. پندارهاى فلسفى ابن سینا در کتاب معروفش به نام «شفا» بیان شده است.

ضمن سده‏هاى ۹- ۱۱ معمارى ایران از پیشرفت چشم‏گیرى برخوردار بود. ساختمان هاى مساجد به شکل‏هاى مربع یا قائم الزاویه با سرسراها و سردرهاى بلند بنا گردیدند.

در سده‏هاى ۱۱- ۱۲ نماهاى این ساختمانها به شکل گنبدهاى هرمى‏شکل بنا گردیدند. از میان بناهاى باقیمانده، مقبره قابوس که به شکل کثیر الاضلاع ساخته شده و پوشش آن گنبد خیمه‏مانندى است، قابل ذکر است. مصالح اصلى ساختمانهاى مهم در ایران آجر پخته بود.

اما بگونه‏ایکه جغرافى‏نویس‏هاى سده دهم آگاهى مى‏دهند بیشتر از مردم شهرى معمولى در ساختمانهاى گلى یا خانه‏هائیکه با خشت خام بنا شده بودند، زندگى مى‏کردند. نماى بیرونى این ساختمانها با آجر پخته یا گچ‏کارى تزئین مى‏شد. بعد براى تزئین نماى ساختمانها، موزائیک‏هاى شفاف لعاب‏دار یا گچ‏برى‏هاى نقش‏دار رنگارنگ به‏کار مى‏رفت.

ضمن سده‏هاى ۱۰- ۱۲ در ایران پیشرفت مهمى در زمینه صنایع هنرى انجام گرفت- تولید پارچه‏هاى نقش و نگاردار، ساختن ملیله‏دوزى‏هاى زینتى از طلا و نقره، قالیبافى، ساختن ظروف نقره‏اى، برنزى و مسى با کنده‏کاریهاى زینتى و به‏ویژه تولید صنایع کاشى- کارى از آنجمله‏اند- تولید ظروف لعابى ظریف و چل‏چراغهاى بدل چینى نیز قابل توجه است.

یکى از پدیده‏هاى چشم‏گیر فرهنگى در ایران افزایش شماره کتابخانه‏هاى عمومى دربارى بود. کتابخانه‏هاى شیراز، اصفهان، همدان، ساوه، رى، نیشابور و مرو شهرت داشتند. مدارس عالى- مدرسه- معروف در اصفهان، ساوه، رى، نیشابور (مدرسه نظامیه که به وسیله نظام الملک بنیان‏گذارى شد)، مرو و بلخ وجود داشتند.

 =================

نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز

نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى‏

تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م‏

موضوع: تاریخ عمومى‏

زبان: فارسى‏

تعداد جلد: ۱

ناشر: انتشارات پویش‏

http://www.vatanfa.com/?s=فرهنگ-و-ایدئولوژى-ایران-در-سده-۱۰--تا-آغاز-سده-۱۳