فرهنگ و ایدئولوژى ایران در سده ۱۰- تا آغاز سده ۱۳
- 1,046 بازدید
- 21 مارس 2012
- ایران باستان
فرهنگ و ایدئولوژى ایران در سده ۱۰- تا آغاز سده ۱۳
چیرگى عربها بر ایران باعث تسلط زبان و ادبیات عرب از لحاظ علمى و هنرى در سرتاسر ایران گردید. ضمن نیمه سده هشتم در ایران احساسات میهنپرستى اوج گرفت- شعوبیه با رواج فرهنگ عربى و حتى گاهى با تسلط سیاسى اعراب به مخالفت برخاستند.
اما خود شعوبىها ناگزیر به زبان عربى چیز مىنوشتند.
ضمن سده نهم در ایران ادبیات زبان فارسى کنونى (درى) رواج یافت، ادبیات این زبان از محاوره فارسى یا تاجیکى گرفته شد. در سده دهم زبان فارسى کنونى فراوان گسترش یافت و اشعارى به این زبان سروده شد، اما در اواسط سده دهم این روند تا مرحله ادبیات علمى پیش رفت، اگرچه مقدارى از واژهها و صرف نحو زبان عربى در آن وارد گردید.
آثار منظوم فارسى آنزمان (مهمترین آنها اشعار رودکى و دقیقى بودند) به عنوان سرمایهاى از ادبیات فارسى و تاجیکى محفوظ ماندند. زبان فارسى جدید به عنوان یک زبان ادبى نهتنها در ایران، آسیاى میانه و آذربایجان بلکه در قلمرو سلجوقیان آسیاى صغیر و مسلمانان هند نیز رواج یافت.
بزرگترین شاعر فارسىزبان که آثارش اهمیت جهانى یافت فردوسى بود (۹۳۴- ۱۰۲۵). مضمون اثر شعرى عظیم او بر پایه حماسههاى قهرمانى چهرههاى تاریخى ایران باستان است که از «خواتاى نامک» زمان ساسانیان گرفته شده و بگونه شاعرانهاى ساخته و پرداخته گردیده و به نام «شاهنامه» عرضه گردیده است.
از شاعران بزرگ سده نهم: فرخى پسر یک تن برده، غزلسراى بىهمتا؛ فخر الدین گرگانى که داستان «ویس و رامین» را به نظم درآورده است، مىباشند. عمر خیام ریاضىدان، کیهانشناس، شاعر- فیلسوف آزاداندیش ظهور کرد و به سال ۱۱۳۱ درگذشت. مهمترین شاعر قصیدهسرا انورى بود که به سال ۱۱۹۱ درگذشت؛ خاقانى شیروانى به سال ۱۱۹۹ درگذشت. آثار نظامى گنجوى نابغه رماننویس (۱۱۴۱- تقریبا ۱۲۰۳)، به نام «خمسه» از شهرت جهانى برخوردار است. در سده ۱۱ صوفیگرى (گرایش عرفانى در مذهب اسلام) در شعر فارسى نفوذ کرد، صوفیگرى پیوند ناگسستنى با حرکت ریاضت و تارک دنیائى اسلام دارد. مرام درویشى ضمن تبلیغاتى که درباره چشمپوشى از نعم دنیائى مىکرد، ثروت جاه و جلال، عیشونوش طبقه حاکم را محکوم مىشمرد، اگرچه پیکارى منفى بهشمار مىرفت، اما اعتراض طبقات پائین را علیه دستگاه برمىانگیخت. در فاصله سدههاى ۱۱- ۱۵، صوفیگرى به میزان گستردهاى در ایران رواج داشت، قسمت عمده پیروان این مرام در شهرها بودند و بعدها در روستاها هم رایج شد. جهانبینى جهانگرد، شاعر و فیلسوف
ایرانى ناصر خسرو (۱۰۰۴- ۱۰۸۸) آمیختهاى از صوفیگرى و عقاید اسماعیلیان بود.
در اشعار نظامى گنجوى نفوذ پندار صوفیگرى به چشم مىخورد.
یکى از شخصیت بزرگ علمى بیرونى (۹۷۳- ۱۰۴۸) بود. او دانشمندى جامع بهشمار مىرفت، تألیفاتى درباره ریاضیات، کیهانشناسى، علوم طبیعى، جغرافیا و تاریخ از او بهجاى مانده است. یکى دیگر از دانشمندان جامع و فیلسوفان بزرگ ابو على ابن سینا بود (او را در اروپاى غربى اوتیزنا مىنامند، ۹۸۰- ۱۰۳۷). اثرش به نام «قانون دانش پزشکى» ازجمله بهترین تألیفات در زمینه پزشکى بود؛ این کتاب از عربى به لاتین ترجمه شده و تا پیش از نیمه سده هجدهم میلادى به عنوان بهترین راهنماى دانش پزشکى در سرتاسر اروپا بهکار مىرفت. پندارهاى فلسفى ابن سینا در کتاب معروفش به نام «شفا» بیان شده است.
ضمن سدههاى ۹- ۱۱ معمارى ایران از پیشرفت چشمگیرى برخوردار بود. ساختمان هاى مساجد به شکلهاى مربع یا قائم الزاویه با سرسراها و سردرهاى بلند بنا گردیدند.
در سدههاى ۱۱- ۱۲ نماهاى این ساختمانها به شکل گنبدهاى هرمىشکل بنا گردیدند. از میان بناهاى باقیمانده، مقبره قابوس که به شکل کثیر الاضلاع ساخته شده و پوشش آن گنبد خیمهمانندى است، قابل ذکر است. مصالح اصلى ساختمانهاى مهم در ایران آجر پخته بود.
اما بگونهایکه جغرافىنویسهاى سده دهم آگاهى مىدهند بیشتر از مردم شهرى معمولى در ساختمانهاى گلى یا خانههائیکه با خشت خام بنا شده بودند، زندگى مىکردند. نماى بیرونى این ساختمانها با آجر پخته یا گچکارى تزئین مىشد. بعد براى تزئین نماى ساختمانها، موزائیکهاى شفاف لعابدار یا گچبرىهاى نقشدار رنگارنگ بهکار مىرفت.
ضمن سدههاى ۱۰- ۱۲ در ایران پیشرفت مهمى در زمینه صنایع هنرى انجام گرفت- تولید پارچههاى نقش و نگاردار، ساختن ملیلهدوزىهاى زینتى از طلا و نقره، قالیبافى، ساختن ظروف نقرهاى، برنزى و مسى با کندهکاریهاى زینتى و بهویژه تولید صنایع کاشى- کارى از آنجملهاند- تولید ظروف لعابى ظریف و چلچراغهاى بدل چینى نیز قابل توجه است.
یکى از پدیدههاى چشمگیر فرهنگى در ایران افزایش شماره کتابخانههاى عمومى دربارى بود. کتابخانههاى شیراز، اصفهان، همدان، ساوه، رى، نیشابور و مرو شهرت داشتند. مدارس عالى- مدرسه- معروف در اصفهان، ساوه، رى، نیشابور (مدرسه نظامیه که به وسیله نظام الملک بنیانگذارى شد)، مرو و بلخ وجود داشتند.
=================
نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز
نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى
تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م
موضوع: تاریخ عمومى
زبان: فارسى
تعداد جلد: ۱
ناشر: انتشارات پویش