تصرف ایران به دست مغولان‏

۹٫ ایران زیر چیرگى خانهاى مغول‏

تصرف ایران به دست مغولان‏

تشکیل امپراطورى مغول به وسیله چنگیز خان پى‏آمدهاى مهمى در زمینه بین‏المللى دربرداشت. لشکریان مغول در سده ۱۳، چین شمالى (امپراطورى تزین)، چین جنوبى (امپراطورى سون)، تبت، ترکستان خاورى، آسیاى میانه، ایران، عراق عرب، ماوراء قفقاز، قفقاز شمالى، اروپاى خاورى و کناره‏هاى ولگا و روسیه را تصرف کردند. استیلاى مغولان در کشورهاى نامبرده انگیزه سقوط اقتصادى این کشورها به‏ویژه ایران و کشورهاى همسایه‏اش گردید، و همراه آن تغییراتى را در راههاى تجارتى آسیا- اروپا پدید آورد، این مسئله یکى از مهمترین انگیزه‏هاى عمومى عقب‏ماندگى کشورهاى آسیائى نسبت به کشورهاى باخترى گردید. در پى این رویداد روند عادى پیشرفت شکل فئودالى مالکیت زمین و وابستگى روزافزون دهقانان استثمارشونده به فئودالها در فاصله سده‏هاى ۱۳- ۱۵، به‏کلى دگرگون شد.

اتحاد سیاسى مغولان در زمان چنگیز خان (۱۲۰۶) پس از پایان یافتن ستیز داخلى انجام یافت، اما این انگیزه گذرا بود فقط در اثر گرایش اشراف کوچ‏نشین- نظامى به فئودالیزه شدن از راه به دست آوردن غنائم جنگى و سرزمین‏هاى تازه، نه‏تنها این اتحاد از میان نرفت‏

بلکه هرچه بیشتر استوار شد، چنگیز خان به اشراف کوچ‏نشین مغول وانمود کرد که از راه تصرف زمین‏هاى خارجى ممکن است غنائم جنگى سرشارى را بارها بیش از آنچه که در نتیجه جنگ‏هاى داخلى به دست مى‏آید، تصرف کرد، این اقدام به اشراف فئودال امکان مى‏داد، که در پى اشغال کشورهاى ثروتمند خارجى، امکان استثمار بیشترى را از کشت- کاران کشورهاى مغلوب داشته باشند و چه‏بسا اشغال چراگاههاى غنى خارجى دامداران مغول را از ثروت و نعمت سرشارى برخوردار مى‏کرد. چنگیز خان بخوبى مى‏فهمید که فقط انجام سیاست استیلاگرانه خارجى مى‏توانست اعتماد اشراف کوچ‏نشین را بخود جلب و آنها را از خیانت و شورش و ستیز داخلى در قلمرو حکومتش بازدارد و اینگونه از متلاشى شدن دولتش جلو گیرد. براى این منظور بایستى طرح تجاوز گسترده و نامحدودى را در خارج از مرزهاى مغول تهیه مى‏دید. علاوه بر این طرح تجاوز به خارج از مرزهاى قلمرو مغول وسیله‏اى براى خاموش کردن و از میان بردن تضاد طبقاتى داخلى میان اشراف و توده‏هاى کوچ‏نشین وابسته، به‏شمار مى‏آمد.

انگیزه اجتماعى پیروزى لشکریان چنگیز خان (گذشته از استعداد سازمان‏دهى جنگى و پرورش کادرهاى فرماندهى در آموزشگاههاى صحرائى) ناچیز بودن تضاد طبقاتى در جامعه مغولان بود. اینگونه به آسانى مى‏توانستند ارتش‏هاى کشورهاى همسایه را درهم کوبند- تضادهاى داخلى کشورهاى مورد تجاوز باعث خرد شدن پیشرفت فئودالى رژیم هایشان شده بود. علاوه بر این دولت مغول کلیه نیروهاى جنگى کوچ‏نشینان آسیاى مرکزى را باهم متحد کرد (نخستین‏بار پس از شکست خاقان ترک در سده ششم). این اتحادیه نه‏تنها شامل مغولها بود بلکه عشایر ترک، منچورى، تونگوسى و تانگوسى را دربر داشت.

چریکهاى سوار کوچ‏نشینان آسیائى همیشه از لحاظ ارزش جنگى و چالاکى بر دیگران برترى چشم‏گیرى داشتند؛ ارزش این ویژگیها به‏ویژه هنگامیکه زیر رهبرى فرمانده شایسته‏اى متمرکز شدند، به اوج رسید، این فرماندهى با اجراى طرحهاى جنگى دقیق و ایجاد انضباط آهنین در میان رزمندگان ارزش جنگى یکانهاى پیکارگر را ده‏چندان کرد.

تصرف آسیاى میانه و ایران به انگیزه ناتوانى دولت خوارزمشاه و تضاد سخت داخلى دستگاه آن دولت به آسانى انجام پذیرفت، محمد خوارزمشاه که به وفادارى استانداران زیردستش اعتماد نداشت، طرح جنگى بسیار خطرناکى را به مرحله اجرا درآورد: بجاى آنکه همه چریکهاى استانها را گردآورى و زیر فرماندهى خودش متمرکز کند، آنها را از هم پراکنده و به شکل پادگانهاى مجزا در شهرهاى دور و نزدیک مستقر کرد. این پادگانها که از حمایت ساکنان شهرى محل برخوردار بودند، غالبا دلیرانه در برابر هجوم مغولان پایدارى مى‏کردند. اما هرکدام جداجدا به وسیله تجاوزگران مغول نابود مى‏شدند.

در پائیز ۱۲۱۹ و بهار ۱۲۲۰ سرتاسر آسیاى میانه به وسیله مغولها اشغال شد (به‏غیر از خوارزم، که به سال ۱۲۲۱ تصرف گردید). در تابستان ۱۲۲۰ ارتش چنگیز خان از آمودریا گذشت و در سالهاى ۱۲۲۰- ۱۲۲۲٫ سرتاسر خاک خراسان به دست لشکریان مغول ویران شد، شهرهاى مرو، بلخ، هرات، طوس، نیشابور تصرف و هرکدام کم‏وبیش ویران گردیدند. چنگیز خان به سال ۱۲۲۰ ضمن تعقیب محمد خوارزمشاه فرارى با یک یکان ۳۰ هزار نفرى زیر فرماندهى سرداران جبه و سوبوتاى، قسمت شمالى ایران یعنى شهرهاى رى، همدان، ساوه، قزوین، مراغه، اردبیل و غیره را ویران کرد و به کشتار دسته‏جمعى ساکنان این شهرها پرداخت، کشورهاى قفقاز شرقى را تاراج و به سال ۱۲۲۳ از گذرگاه دربند گذشت، کیپاچک‏ها و شاهزاده‏نشین جنوب روسیه را که به آنها کمک کرده بود روى رودخانه کالکه درهم شکست و سپس از طریق دشت‏هاى قزاقستان به مغولستان بازگشت.

محمد خوارزمشاه که سخت دچار هراس شده بود، در جزیره‏اى غیر مسکونى واقع در کناره جنوبى دریاى خزر پنهان شد و در دسامبر ۱۲۲۰ همانجا درگذشت. پسرش جلال الدین (۱۲۲۱- ۱۲۳۱) در خراسان با مغولان دلیرانه جنگید، اما در مرز هندوستان از آنها شکست خورد و در پایان سال ۱۲۲۱ به هندوستان گریخت. در آن هنگام لشکریان مغول دوباره بسیارى از شهرهاى شمالى ایران را ویران کردند، ساکنانیکه ضمن هجوم نخستین جان سالم به‏در برده بودند، هم‏اکنون کشته شدند یا به بردگى مغولان درآمدند (۱۲۲۴). در همان سال ۱۲۲۴ جلال الدین خوارزمشاه از هندوستان برگشت و در آذربایجان جاى‏گزید و نبرد با مغولان را از سر گرفت. به سال ۱۲۲۸ در نزدیکى اصفهان آنها را شکست داد اما نتوانست از این پیروزى بهره ببرد. جلال الدین رزمنده‏اى بسیار دلیر و بااراده بود، اما از سیاست بهره‏اى نداشت. او نیروى خود را صرف نبردهاى بیهوده با گرجیان و ارمنیان و سلجوقیان آسیاى صغیر کرد و به چریکهاى شهرى که ممکن بود به هنگام از کمک آنها برخوردار شود اهمیت نداد. به سال ۱۲۳۱ جلال الدین که داراى نیروى چندانى نبود سرانجام به دست مغولان شکست خورد، و در حین فرار به سوى کوه- هاى کردستان کشته شد. فعال‏ترین رزمندگان علیه استیلاگران مغول بینوایان شهرى بودند؛ در مرو، هرات، همدان، اینها علیه مغولان قیام کردند، در آن هنگام اشراف ایرانى، فئودال هاى کوچ‏نشین ترک، غالبا به آسانى طوق اطاعت مغولان را به گردن مى‏نهادند.

آذربایجان به سال ۱۲۳۱ به مغولان تسلیم گردید؛ بنابراین تبریز براى سومین‏بار از تاوان دادن معاف شد. اصفهان به سال ۱۲۳۷ به وسیله استیلاگران اشغال و ویران گردید. در پایان سال‏هاى ۳۰ سده ۱۳ تقریبا سرتاسر ایران و ماوراء قفقاز به تصرف مغولان درآمد. فقط سرزمینهاى اسماعیلیان که در کوههاى البرز و کوهستان واقع بودند و همچنین‏

قلمرو خلیفه بغداد- عراق عرب و خوزستان- از هجوم مغولان مصون ماندند.

 ==============

نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز

نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى‏

تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م‏

موضوع: تاریخ عمومى‏

زبان: فارسى‏

تعداد جلد: ۱

ناشر: انتشارات پویش‏

http://www.vatanfa.com/?s=تصرف-ایران-به-دست-مغولان‏
محمدفرزندایران گفته:

قلعه گردکوه دامغان اخرین مکانی بود که توسط مغولان فتح شد.۲۰سال پس از حضور مغوللان اخرین بازماندگان اسماعیلیه همچنان درانجا به مقاومت پرداختند