سقوط چیرگى خلفا در ایران‏

۸٫ جامعه فئودالى پیشرفته در ایران (سده ۱۰ تا آغاز سده ۱۳)

سقوط چیرگى خلفا در ایران‏

در آغاز سده دهم فقط باختر ایران زیر تسلط خلفا باقیماند. ایران خاورى و آسیاى میانه جزو قلمرو سامانیان بود، آذربایجان نخست زیر تسلط ساجدیان (۸۹۷- ۹۲۹) و سپس در تصرف دودمان دیلمى مسافرى (یا سالارى، از ۹۱۶ تا ۱۰۹۰) درآمد. یکانهاى مزدور دیلمى در آغاز به عنوان نیروى مسلح محافظ خلیفه و در خدمت فرمانروایان بزرگ و کوچک فئودالها به کار گرفته شدند.

اینان از سده دهم به‏بعد نقش ویژه‏اى را در دگرگونى اوضاع ایران ایفا کردند. کوهستانهاى دیلم که تنها در سده نهم میلادى اسلام نوع شیعه در آنجاها رواج یافت سرزمین فقیرى بود که گنجایش تأمین خوراک ساکنانش را نداشت، بیشتر جوانان دیلمى زادگاه خود را ترک و به عنوان مزدور در ارتش‏هاى دودمانهاى گوناگون فئودالها به خدمت مى‏پرداختند. یکى از پیشوایان این یکانهاى مزدور دیلمى مردوایج بن زیار بود، او از میان طبقات پائین به‏پا خاسته و نخست به سامانیان خدمت مى‏کرد، به سال ۹۲۸ گرگان و طبرستان را گرفت و در آنجا حکومت دودمان زیار را بنیان نهاد. (۹۲۸- ۱۰۴۲ میلادى). دیرى نپائید این امیر (بین سالهاى ۹۲۸ و ۹۳۵)، قسمت‏

مهمى از باختر ایران را با شهرهاى رى، قزوین، همدان، اصفهان و شیراز به تصرف در آورد، ضمن تصرف این سرزمین‏ها سه تن از فرماندهان زیردست مرداویج که باهم برادر بودند دلاورى شایسته‏اى از خود نشان دادند، نام این سه برادر که به خانواده بویه دیلمى وابستگى داشتند، على، حسن و احمد بود. پدر آنها به نام ابو شجاع بائى، دهقان بینوائى از مردم دیلم به‏شمار مى‏آمد که با سه پسرش به عنوان مزدور به خدمت مرداویج درآمد و بعدها این سه پسر به مقام فرماندهى عالى ارتش مرداویج و جانشینان او ارتقا یافتند.

در ارتش مرداویج علاوه‏بر مزدوران دیلمى ۴ هزار تن سوار ترک وجود داشتند که از برده‏فروشان ترک خریدارى شده بودند، اینها را «غلامان» مى‏نامیدند. این غلامان که نقش گاردهاى سوار را ایفا مى‏کردند- بردگان جوانى بودند که به وسیله برده‏فروشان از آنسوى مرز وارد ایران شده و نخستین‏بار المستعصم خلیفه (۸۳۳- ۸۴۲) از آنها سازمانى جنگى به‏وجود آورد، بعدها امیران نیمه مستقل و فئودالهاى بزرگ و میانه اقدام به خرید این غلامان و تأسیس چنین سازمانهائى کردند. این غلامان گارد معمولا نسبت به ساکنان بیگانه بودند و بنابراین همیشه براى سرکوبى قیامهاى مردم محلى به‏کار مى‏رفتند. اینگونه برادران بویه قدرت را در باختر ایران به دست گرفتند. برادر بزرگتر، على نخست اصفهان و سپس فارس را گرفت؛ حسن جبال را به تصرف درآورد و احمد خوزستان و کرمان را اشغال کرد. اینگونه در غرب ایران عملا حکومت خلیفه از میان رفت و دولت بویه جاى او را گرفت (۹۳۵- ۱۰۵۵). دودمان زیار فقط به گرگان و قسمتى از طبرستان حکومت مى‏کرد.

در دسامبر ۹۴۵ برادر کوچک دودمان بویه به نام احمد با ارتشش وارد بغداد گردید و تمام سرزمین عراق عرب را به تصرف درآورد. او خلیفه را مجبور کرد که مقام امیر الامرا و لقب افتخارى را به او بدهد ضمنا براى دو برادر دیگرش على و حسن هم‏چنین لقب‏هائى را گرفت. پس از آن احمد، خلیفه مستکفى را برکنار و او را کور کرد، مقام خلافت را به یکى دیگر از افراد خاندان عباسى به نام موتى واگذاشت. از این‏پس خلفاى عباسى در مدت ۲۰۰ سال (۹۴۵- ۱۱۳۲) از داشتن قدرت سیاسى محروم بودند، فقط قدرت موهوم روحانى را در اختیار داشتند. اینگونه خلافت عباسى عملا از حکومت کنار رفت. در جهان پندار چنین انگاشته مى‏شد که دستگاه خلافت مانند پیش وجود دارد، و دودمانهاى بویه، سامانى، زیارى و دیگران به عنوان عاملان خلیفه در مناطق خود فرمانروائى مى‏کنند.

این نظریه چیزى جز خیال نبود. عملا خلفا کاملا از انجام تمام کارهاى حکومتى برکنار شدند. فقط هنگام دعاخوانى در مسجدها به نام خلیفه خطبه خوانده مى‏شد، در بالاى سکه‏هاى پول هم اسم او ضرب مى‏گردید.

اینگونه ایران در سده دهم میان دو دولت تقسیم شد- دودمان بویه در غرب و دودمان سامانى در شرق. اما حکومت بویه کاملا یک‏پارچه نبود و قلمرو آن دودمان به تیول‏هاى سه امیر که برادر بودند تقسیم گردید (بنیان‏گذاران حکومت و نواده‏هایشان).

دودمان بویه از شیعیان پشتیبانى مى‏کردند و به انجام سنت‏هاى ایرانى گرایش داشتند.

پسر حسن که از پرتوان‏ترین افراد خاندان بویه به‏شمار مى‏رفت لقبش عضد الدوله و نام اصلیش فناخسرو بود (۹۴۹- ۹۸۳)، او در مدت کوتاهى سرتاسر باختر ایران با عراق عرب را زیر تسلط خود گرفت و به سال ۹۷۳ عمان را تصرف کرد، اما پس از مرگش دولت بویه دوباره به تیول‏هائى تجزیه شد. عضد الدوله به پیروى از سنت پادشاهان ساسانى خود را «شاهنشاه» نامید و در اندیشه رونق اقتصادى کشور بود، از دهقانان که مالیات‏دهندگان اصلى به‏شمار مى‏آمدند، حمایت مى‏کرد و مأموران را از دریافت باج‏هاى غیرقانونى باز مى‏داشت، بنابراین به نام فرمانروائى دادگر قلمداد شد. در روى رودخانه کر نزدیک شیراز سد بزرگى از تخته‏سنگ و سرب بنا نهاد؛ در کنار رودخانه مخزن آبى ساخت که به وسیله ده چرخ بالابر آب را به بالا مى‏برد، ۱۰ آسیاب آبى و قناتهاى بى‏شمارى را تأسیس کرد.

عضد الدوله تعصب مذهبى نداشت، ناصر بن هارون را که مسیحى بود به وزارت خود بر گماشت، از پیشرفت فرهنگ و علم پشتیبانى مى‏کرد و شاعران و دانشمندان را گرامى مى‏داشت؛ او کتابخانه بزرگى در شیراز که اقامتگاهش بود بنیان نهاد، بیمارستانى را در بغداد ساخت، دانشکده پزشکى از این بیمارستان براى آموزش بهره مى‏برد.

 ===================

نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز

نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى‏

تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م‏

موضوع: تاریخ عمومى‏

زبان: فارسى‏

تعداد جلد: ۱

ناشر: انتشارات پویش‏

http://www.vatanfa.com/?s=سقوط-چیرگى-خلفا-در-ایران‏