ازهمپاشیدگى دولتهاى سلجوقیان
- 1,053 بازدید
- 19 مارس 2012
- ایران باستان
ازهمپاشیدگى دولتهاى سلجوقیان
پس از مرگ ملکشاه در زمان فرمانروائى سه تن از فرزندانش- سلطان محمود اول (۱۰۹۲- ۱۰۹۴)، برکیارک (۱۰۹۴- ۱۱۰۵) و محمد (۱۱۰۵- ۱۱۱۸)، ستیز داخلى میان دستههاى فئودال درگرفت، هرکدام از آنها خواهان به تخت نشاندن شاهزاده سلجوقى دست نشانده خودشان بودند. پس از مرگ محمد برادر و جانشیناش سنجر، سلطان شد (۱۱۱۸- ۱۱۵۷) هنگامیکه سنجر حکومت را به دست گرفت فقط استانهاى شرقى مانند خراسان، سیستان و خوارزم و مرو که پایتخت بهشمار مىرفت جزو قلمرو سلجوقیان باقیمانده بود.
عراق عرب، باختر ایران و آذربایجان جزو قلمرو سلطان سلجوقى عراق و پایتختش همدان بود. به سال ۱۱۲۸ هفتآب و ترکستان شرقى را کوچنشینان قرهخانى اشغال کردند-
کاراکیتها یا کیدانها از شمال شرقى به آنها پیوستند. اتحادیه ارتش قرهخانى به سال ۱۱۴۱ با نیروهاى سنجر برخورد، کاراکیتها در نبردى نزدیک کاتوان سلطان را شکست دادند و اینگونه سلجوقیان کلیه قلمرو خود را در ماوراء النهر از دست دادند. از اینپس سلطان سنجر ناگزیر به نبرد با استانهاى جدائىخواه گردید، یکى از این جدائىخواهان نیرومند آتسز خوارزمشاه (۱۱۲۷- ۱۱۵۶) بود. آنوقت در سرزمین خوارزم مردمى ایرانىزبان مىزیستند و پیشرفت خوارزمیان به این انگیزه بود که راههاى کاروانروى که آسیاى میانه را به شهرهاى کناره ولگا و روسیه وصل مىکردند، از آن سرزمین مىگذشتند، یکى از انگیزههاى دیگر، وجود شبکه آبیارى پیشرفته و گسترده و تولید فراوردههاى کشاورزى بود. آتسز سه بار علیه سلطان سنجر قیام کرد و سرانجام استقلال به دست آورد. کوبندهترین ضربت را به سلطان سنجر، تیرههاى قیامکننده غز که به منطقه بلخ کوچ کرده بودند وارد آوردند اینان گویا از فشار مالیات بستوه آمدند. ارتش سلطان سنجر به سال ۱۱۵۳ به وسیله غزها شکست خورد و خودش هم به اسارت آنها درآمد. پس از آن غزها به خراسان هجوم بردند و آنرا خراب کردند؛ شهرهاى طوس، مرو، نیشابور، جوین، اصفهان به دست اینان ویران گردید و بسیارى از ساکنان این شهرها یا کشته شدند یا به بردگى رفتند. در مدت سه سال سنجر از اسارت گریخت و دوباره در مرو به سلطنت پرداخت، اما به سال ۱۱۵۷ درگذشت. او داراى وارثى نبود و حکومت سلجوقیان ازهم پاشید. خراسان صحنه ستیز داخلى و پیکار میان خوارزمشاهیان و امیران محلى مانند گورىها و کاراگیتها گردید. فقط به سال ۱۱۸۷ خوارزمشاه تکش (۱۱۷۲- ۱۲۰۰) توانست بر همه پیشى گیرد و خراسان را به قلمرو خود بیفزاید.
سلاجقه عراق در سده ۱۲ شامل امیرنشینهاى نیمه مستقل و امیران ترک بودند، مهمترین آنها- ایلدگیزىها در آذربایجان (۱۱۳۶- ۱۲۲۵)، سالگوریدها در فارس (۱۱۴۸- ۱۲۸۶)، هزار اسبها در لرستان (۱۱۴۸- ۱۳۳۹) و دیگران بودند- اینان اتابکان نامیده مىشدند، چون در آغاز عنوان مربیگرى شاهزادگان را داشتند. ایلدگیزها در مدت ۳۰ سال بر آذربایجان مسلط شدند (۱۱۶۱- ۱۱۹۱) و بر قلمرو سلطنت عراق به نام سلطانهاى بدون قدرت سلجوقى فرمان مىراندند (ارسلان و طغرل سوم). خلیفه هم از ناتوانى سلطانهاى سلجوقى بهره برد و دوباره در مرزهاى عراق عرب (۱۱۳۲) و سپس خوزستان قدرت سیاسى کسب کرد. به سال ۱۱۹۴ قلمرو سلجوقیان عراق- تقریبا سرتاسر غرب ایران- به وسیله خوارزمشاه تکش تصرف شد.
==============
نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز
نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى
تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م
موضوع: تاریخ عمومى
زبان: فارسى
تعداد جلد: ۱
ناشر: انتشارات پویش
