قیام مردمى در ایران ضمن سدههاى ۸- ۹ میلادى
- 938 بازدید
- 18 مارس 2012
- ایران باستان
قیام مردمى در ایران ضمن سدههاى ۸- ۹ میلادى
ناخشنودى دهقانان ایرانى از عباسیان، نمىتوانست گذرا باشد. خشم مردم از کشتن پیمانشکنانه ابو مسلم؛ که دهقانان او را رهبر خود مىدانستند، شکل یک رشته قیامهاى مردمى را به خود گرفت، هدف این قیامها ضدیت با حاکمیت و مالکیت خلیفه و استثمار فئودالها بود. به سال ۷۵۵ میلادى قیام دهقانى بزرگى به سرکردگى سندباد مغ زیر شعار «کینخواهى خون ابو مسلم» خراسان و آذربایجان را فراگرفت. به سال ۷۶۷ در خراسان دوباره قیامى زیر رهبرى اوستاد سیس پاگرفت. در سالهاى ۷۷۸- ۷۷۹ در گرگان خیزش دهقانى فراگیرى به نام سرخ علمان آغاز گردید.
درعینحال قیام مردمى عظیمى به نام «سپیدجامگان» زیر رهبرى موکان (به عربى «نقابدار») در سراسر ماور النهر ضمن سالهاى
۷۷۶- ۷۸۳، رویداد.
پوسته ایدئولوژیک این قیامها، چنانکه از نامهایشان پیدا بود، در اثر تبلیغات
فرقهاى به نام خرمدینان پدید آمده بود (خرمدینان را مزدکى مىشمردند)، این ایدئولوژى بر مبناى آمیختگى ایمان و خواستههاى اجتماعى مزدکیان پیشین و پندارهاى افراطى شیعیان بهوجود آمد؛ اینها به قدرت «خداوند لا یزال» ایمان داشتند، پیغمبر محمد را برگزیده خدا و امامان را جانشین او مىانگاشتند (اینگونه ابو مسلم و رهبران دیگر قیام را امام مىشناختند)، به دگرگونى پدیدههاى جهان و تبدیل آنها به روح عقیده داشتند، مردم را به پیکار مسلحانه علیه نظامهاى ستمگر و فرمانروایانى که بنیانگذار زور و نابرابرى بودند فرامىخواندند.
خود قیام عظیم خرمدینان «سرخ» منجر به جنگ دهقانى بزرگى زیر رهبرى بابک گردید، این جنگ از کوههاى طالش در آذربایجان آغاز و به باختر ایران تا اصفهان و کرمان کشانده شد (۸۱۷- ۸۳۷). چریکهاى خرمدینان چندبار لشکرهاى عظیم خلیفه را درهم شکستند. نقطه ضعف این قیام در آن بود که بابک با چند تن از فئودالهاى بزرگ ارمنستان، آلبانیا و ایران که مىخواستند از قید چیرگى عربها رهائى یابند، پیمان اتحاد بست. البته این اتحاد توان جنگى بابک را نیرو بخشید، اما امکان انجام برنامههاى اجتماعى خرمدینان را در مقیاس گسترده، غیرممکن کرد. این قیام به سختى خلیفه را تکان داد. خلیفه مستعصم (۸۳۳- ۸۴۲) ارتش نیرومندى را سازمان داد و در رأس آن یکى از فئودالهاى آسیاى میانه به نام افشین را، مأمور جنگ با خرمدینان کرد، این ارتش هم شکست خورد. فئودالهائى که با بابک متحد شده بودند به او خیانت کردند، پس از آنکه زمینهاى تازهاى را از خلیفه گرفتند با او از در سازش درآمدند. آخرین پایگاه خرمدینان- دژ باز در کوههاى طالش- پس از یکسال تحمل محاصره دشمن، در اوت ۸۳۷ سقوط کرد. بابک به یکى از شاهزاده- نشینهاى البانیا پناه برد، او را به خلیفه تسلیم کردند و به دست او کشته شد. به سال ۸۳۹ قیام مازیار در طبرستان که اقدام به مصادره املاک مالکان عرب کرده بود سرکوب شد.
اگرچه همه قیامهاى نامبرده سرکوب شدند اما آشفتگى پایان نیافت. خلیفه المهدى (۷۷۵- ۷۸۵) کمى از میزان فشار بر دهقانان کاست و با شیوه نرمترى از آنان خراج دریافت مىکرد. خلیفه المأمون هم از میزان خراج کاست- آنرا از ۲/ ۱ به ۵/ ۲ محصول رساند.
سیستان کانون مهم فعالیت خوارج بود. زیر پوشش عقاید این گروه، قیامهاى دهقانى دائما اوج مىگرفتند. قیام مهم خوارج سیستان در کوهستان و قسمتى از خراسان به- سرکردگى حمره بن اترک الخارجى با تناوب از ۷۹۵ تا ۸۲۸ میلادى انجام گرفت.
در نیمه دوم سده نهم قیامهاى دهقانى در ایران زیر پوسته ایدئولوژیک، شعبههاى گوناگون مذهب شیعه انجام مىگرفت. و. و. بارتولد یادآورى مىکند که شیعه- گرى در ایران به مقیاس گستردهاى در میان دهقانان رواج داشت و پایه ایدئولوژیک
جنبشها بهشمار مىرفت. انگیزه آن پیگرد و آزار شیعیان از سوى خلیفه سنى بود، بنابراین بعدها شیعیان انتظار حضور مهدى موعود را مىکشیدند- اینان عقیده داشتند که پس از حضور، مهدى با ایمان راستین و یارى خداوند خواهند توانست با عوامل زور و بیدادگرى پیکار کنند و بر آنها پیروز شوند، ظلم و استبداد را نابود و به جاى آن عدل و صلح را بر جهان چیره گردانند. شیعیان امامى معتقد بودند که مهدى، امام دوازدهم آنها که به سال ۸۷۸ ناپدید شده و اثرى از زندگى او باقى نمانده بود، زنده است، او در حالیکه غایب است وظایف رهبرى پیروانش را انجام مىدهد. در استانهاى کرانه دریاى خزر مانند طبرستان، گیلان و دیلم که ساکنان آن تا دیرزمانى به وضع جوامع روستائى خو گرفته و با این روش زندگى مىکردند، ضمنا از یک نوع خودمختارى با پیروى از آموزش هاى شیعهگرى برخوردار بودند، هماکنون عمال دولت عرب برآن شدند زمینهاى اشتراکى آنها را غصب کنند و به میزان مالیاتها بیفزایند، این چگونگى انگیزه قیام مردم، زیر پوشش ایدئولوژیک عقاید شیعیان زیدى گردید. پس از پیروزى این قیام حکومتى به نام علویان (امامى، زیدى) در این سرزمینها برقرار شد (۸۶۴- ۹۲۸). در شهرها هم قیامهائى رویداد. ازجمله به سال ۸۲۵ ساکنان قم که خواستههایشان مبنى بر کاهش مالیاتها از سوى حکومت عباسى رد شده بود، علیه مأمون خلیفه بهپا خاستند. این قیام سرکوب شد و از مردم مبلغى بالغ بر ۷ میلیون درهم به نام تاوان دریافت گردید، مالیات معمولى مردم قم که ۲ میلیون درهم بود همانگونه ثابت ماند. شیعیان قم در سالهاى ۸۳۱ و ۸۶۸ میلادى نیز علیه حکومت خلفا قیام کردند.
===================
نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز
نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى
تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م
موضوع: تاریخ عمومى
زبان: فارسى
تعداد جلد: ۱
ناشر: انتشارات پویش
