سقوط سیاسى خلافت عباسى در زمان المأمون

ازهم‏پاشیدگى خلافت عباسى‏

سقوط سیاسى خلافت عباسى در زمان المأمون (۸۱۳- ۸۳۳) آغاز گردید. شرایط لازم این سقوط را عواملى پدید آوردند: عمده‏ترین آنها پیشرفت روند فئودالى در قلمرو حکومت عباسیان بود، قسمتى هم مربوط به گسترش بیحد مالکیت‏هاى ارضى خصوصى به حساب زمینهاى دولتى به‏شمار مى‏آمد، به دنبال این چگونگى تلاشهاى جدائى‏خواهى فئودالهاى بزرگ و حتى قیامهاى پى‏درپى توده‏هاى مردم پیش آمد، اگرچه این قیامها سرکوب شدند اما باعث ناتوانى نیروى جنگى خلیفه گردیدند.

فئودالهاى جدائى‏خواه نخست به امیران موروثى، و سپس عملا به فرمانروایان مستقل تبدیل شدند. خلیفه مأمون که در میان استانهاى عربى محبوبیتى نداشت به دهگانان خراسانى متکى شد، و به پاس پشتیبانى آنان، مقامهاى مهم و امتیازهاى ارضى بسیارى را در اختیار برخى از این‏

دهگانان گذاشت، فرمانروائى خراسان که عملا نیمه مستقل شده بود بگونه موروثى به یکى از خانواده‏هاى دهگانان به نام طاهریان واگذار شد (۸۲۱- ۸۷۳). به سال ۸۲۱ به چهار برادر از خانواده دهگانى به نام سامان تیول‏هائى در ماور النهر واگذار گردید.

بعدها این چهار برادر باهم متحد شدند و امیرنشینى سامانیان را تشکیل دادند. در غرب ایران هم اینگونه امیرنشین‏ها تشکیل شد: ابو دولافید (ایجلى) در همدان (۸۲۵- ۸۹۸)، ساجدى در آذربایجان (۸۷۹- ۹۲۹) و امیرنشین‏هاى کوچکتر دیگر از آن‏جمله بودند. این امیران نیمه مستقل هنگام خطبه‏خوانى در مسجد به نام خلیفه خطبه مى‏خواندند (خطبه عبارت از دعائى بود که روزهاى جمعه در مسجدها مى‏خواندند)، نام خلیفه را روى سکه‏ها در بالا ضرب مى‏کردند (در زیر آن نام خودشان را ذکر مى‏کردند) و مقدارى از مالیاتهائى را که گرد مى‏آوردند براى خلیفه مى‏فرستادند. اما امیران در قلمرو خود از لحاظ داخلى کاملا مستقل بودند.

علاوه‏بر، امیرنشین‏هاى نیمه مستقل که رسما خلیفه با دریافت مقررى آنها را به رسمیت مى‏شناخت- نشانه تابعیت این امیرنشین‏ها، پرداخت مقررى سالیانه و به کار بردن پرچم و فرمان‏هاى تشریفاتى‏اى بود که از سوى خلیفه براى امیرنشین‏هاى تابعه مى‏فرستاد- مالکان فئودالى‏اى پدید آمدند که قلمرو خود را با زور اسلحه به دست آوردند، اینها حاکمیت خلیفه را بر قلمرو خود به رسمیت نمى‏شناختند. یکى از آنها یعقوب بن لیث صفار بود، او از میان دهقانان بى‏خانمان شده برخاسته بود و مدت‏ها کارش شاگرد مسگرى و بعدها سرکردگى راهزنان بود، سرانجام به سمت فرماندهى داوطلبانى که در خدمت خلیفه بودند و براى سرکوبى خوارج سیستانى نبرد مى‏کردند، منصوب شد. دیرى نپائید که به سال ۸۶۱ قدرت را در سیستان به دست گرفت و امیرنشینى صفاریان را بنیاد نهاد (۸۶۱- ۹۰۰)، آنگاه هرات، کرمان، فارس خراسان را تصرف کرد (۸۷۳). به سال ۸۷۶ به بغداد لشکر کشید اما به وسیله ارتش خلیفه شکست خورد. برادرش عمرو (۸۷۹- ۹۰۰)، با خلیفه از در صلح درآمد و خراسان و سیستان را براى خود نگاهداشت، اما بعدها به وسیله امیر اسماعیل سامانى شکست خورد و به اسارت او درآمد (۸۲۹- ۹۰۷). پس از این رویداد، خراسان، هرات و کابلستان جزو قلمرو حکومت سامانى شد.

 ========================

نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز

نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى‏

تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م‏

موضوع: تاریخ عمومى‏

زبان: فارسى‏

تعداد جلد: ۱

ناشر: انتشارات پویش‏