روابط اجتماعى در ایران ضمن سده ‏هاى هشتم- نهم میلادى‏

روابط اجتماعى در ایران ضمن سده‏هاى هشتم- نهم میلادى‏

در زمان عباسیان شکل مالکیت فئودالى زمین رو به پیشرفت بود. زمین‏هاى دولتى‏اى وجود داشتند که روى آنها دهقانان به‏طور ثابت کار مى‏کردند، این دهقانان به عنوان مستأجران موروثى زمین به‏شمار مى‏آمدند و مورد استثمار مستقیم دولت از طریق مأموران مالى یا اجاره‏کاران قرار مى‏گرفتند، مالیات و درآمد فئودالى این زمین‏ها با آنچه که کارل مارکس‏ «۱» گفته است، تطابق داشت.

همچنین زمینهائى متعلق به شخص خلیفه و خانواده‏اش بودند. املاک کاملا خصوصى و شخصى به نام «ملک یا ملک» بیشتر در فارس، خراسان و بعضى استانهاى دیگر وجود داشتند. خرید و فروش ملک آزاد بود و حتى پس از مرگ مالک به وارثانش تعلق مى‏گرفت. دولت قطعات نسبتا کوچک زمین را با دهقانانى که روى آنها کار مى‏کردند، به لشکریان عرب مى‏سپرد به شرط آنکه به خدمت لشکریشان ادامه دهند؛ مثلا در اواسط سده هفتم اینگونه زمین‏ها در روستاهاى قزوین

به ۵۰۰ رزمنده واگذار شد که در قرن دهم این زمین‏ها ملک نوادگانشان به‏شمار مى‏رفتند.

ضمنا شکل دیگر مالکیت مشروط پدید آمد، آنرا اقطاع نام مى‏بردند. در اول این‏گونه زمین‏ها به عنوان پاداش و مواجب به مستخدمان حکومت واگذار مى‏گردید، مالکان منصوب اقطاع حق داشتند از درآمدهاى این املاک که بایستى به دولت پرداخت مى‏گردید از جمله خراج یا جزیه، بهره ببرند اندازه هر ملک بسته به موقعیت مالک منصوب، از یک روستا تا یک بخش مى‏رسید، بعدها عوارض و مالیات‏هاى دولتى که بایستى دهقانان مى‏پرداختند، به درآمد فئودالى مالکان این نوع املاک اضافه گردید، رفته‏رفته املاک اقطاع که تقریبا بگونه موقت و فقط به منظور بهره‏بردارى از درآمدهاى آن به مستخدمان واگذار مى‏گردید، عملا به مالکیت قطعى‏شان درآمد. اقطاع یا هنگام عزیمت به ماموریت یا بگونه مادام العمر به مأموران واگذار مى‏گردید. اما چون رسم بر آن بود که مأموران حکومت بگونه موروثى در محلى مأموریت محوله را انجام مى‏دادند. بنابراین مالکیت اقطاع هم نسل به نسل منتقل مى‏شد و بگونه موروثى درمى‏آمد. ضمنا املاکى که غیرقابل تفکیک و فروش بودند براى استفاده بنگاههاى مذهبى و نیکوکارى به نام «وقف» به‏وجود آمدند.

روند پیشرفت مالکیت خصوصى فئودالى مناطق گوناگون کشور در زمان عباسیان ادامه داشت، مثلا خانواده عرب راسیبى مالک یک بخش در خوزستان به نام دورالراسیبى بودند. خانواده دولافیدها (ایجلى) مالک بخش کرج، و دژها و شکارگاههائى نزدیک اصفهان بودند. مصادره املاک بزرگ سردار بصیر نزدیک اصفهان در زمان خلیفه المتوکل بهانه‏اى براى توطئه جنگى علیه خلیفه، به دست مخالفان داد که سرانجام به کشته شدن المتوکل به دست مخالفانش به سال ۸۶۱ گرائید. بنا به گفته استخرى تنها در فارس گویا ۵ هزار دژ متعلق به دهگانها بود.

روى املاک خصوصى تمام بخش‏ها، معمولا سیستم اقتصاد اربابى رواج نداشت و از اینرو بیگارى و کار اجبارى رایج نبود. بهره فئودالى این املاک به شکل اجاره، جنسى یا نقدى دریافت مى‏شد. در بعضى بخش‏ها مالکیت بزرگ فئودالى، با خرده‏مالکى دهقانان توأم بود. دهقانانى که روى زمینهاى دولتى، خصوصى یا وقفى کار مى‏کردند از لحاظ حقوقى آزاد شناخته مى‏شدند، اما عملا در چارچوب محدودیت فئودالى گرفتار بودند ولى به زمین وابستگى نداشتند. در بعضى جاها مثلا در خراسان خرده‏مالک‏هائى وجود داشتند که زمین‏هایشان از املاک بزرگ جدا و عملا آزاد بودند.

خراج از زمین‏هاى دولتى و زکات از زمین‏هائیکه ملک نامیده مى‏شدند، دریافت مى‏گردید؛ از بابت زمین‏هاى متعلق به خاندان عباسى و زمین‏هاى وقف، درآمدى به حساب‏

صندوق دولت واریز نمى‏شد. مالیات‏ها و عوارض این زمین‏ها تبدیل به بهره فئودالى به سود مالکان انتصابى گردید؛ زمینى‏هاى اقطاع هم داراى چنین وضعیتى بودند. وضع دهقانان در نخستین سالهاى حکومت عباسیان بهتر نشد. اینان بایستى مانند پیش مالیات، عوارض و حتى بیگارى‏ها را تاب مى‏آوردند. درباره وصول خراج، محصلان مالیاتى که معمولا اجاره‏کاران بودند، مرتکب سوءاستفاده‏هاى کلانى مى‏شدند، مقدار محصولى که هنوز روى زمین یا درو نشده بود بارها بیشتر از مقدار واقعى برآورد مى‏گردید تا میزان مالیات‏ها بالا برود؛ به دهقانان اجازه داده نمى‏شد قبل از پرداخت مالیات محصولات غله یا میوه خود را جمع‏آورى کنند و حتى گاهى وصول مالیات به این علت مدت‏ها به تأخیر مى‏افتاد- و دهقانان براى اینکه محصولشان از بین نرود بایستى به محصلان رشوه مى‏پرداختند، تا فرصت جمع‏آورى محصول را پیش از پرداخت مالیات به دست بیاورند، عمل تسلیم مالیات جمع‏آورى شده به خزانه دولت به‏گونه گسترده‏اى بایستى انجام مى‏گرفت. اینگونه در آغاز سده دهم مالیات رعیتى استان رى ۷۰۰ هزار دینار بود. محصلان اجاره‏کار، عوارض و مالیاتهاى غیرقانونى بسیارى، به سود خود از دهقانان دریافت مى‏کردند.

در جامعه‏هاى فئودالى اولیه ایران، به‏طورکلى در زمان خلفا هم، نظامهاى پدر سالارى و برده‏دارى در میان کوچ‏نشینان ایرانى و عرب رواج داشت. بهره‏کشى از کار بردگان در مورد دامدارى، باغدارى و آباد کردن زمین‏هاى موات به کار مى‏رفت. در شهرها در کنار صنعتگران آزاد که جزو اتحادیه اصناف به‏شمار مى‏آمدند، صنعتگرانى بودند که بگونه برده‏وار کار مى‏کردند، اینان ناگزیر بایستى روزانه یک درهم بابت درآمد کارشان به دولت مى‏پرداختند. خدمتکاران و کلفت‏هاى خانه بدون استثناء غلام یا کنیز بودند.

 ================

نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز

نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى‏

تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م‏

موضوع: تاریخ عمومى‏

زبان: فارسى‏

تعداد جلد: ۱

ناشر: انتشارات پویش‏

http://www.vatanfa.com/?s=روابط-اجتماعى-در-ایران-ضمن-سده-‏هاى-هشتم--نهم-میلادى‏