خیزش زنگیان. اسماعیلیه و قرمطیان
- 1,292 بازدید
- 18 مارس 2012
- ایران باستان
خیزش زنگیان. اسماعیلیه و قرمطیان
زنگیان یا زنجیان، نوادگان بردگان سیاهپوستى بودند که بردهفروشان آنانرا از منطقه غربى افریقا یعنى زنگبار اسیر کرده و براى فروش به ایران آورده بودند. بسیارى از این بردگان اجبارا براى آباد کردن زمینهاى بایر و شورهزار مناطق جنوبى عراق، نزدیک بصره به کار گرفته مىشدند. به سال ۸۶۹- چند هزار تن زنگى با پیشوائى سید على- بن محمد که رهبرى فعال و پرتوان بود، قیام کردند- نوادههاى پیغمبر (اعضاى خاندان على) شاخههاى حسنى و حسینى را سید مىنامیدند-، خوارج این شخص را خلیفه اعلام کردند.
به قیام زنگیان (۸۶۹- ۸۸۳) بردگان سفیدپوست شهرهاى دیگر و قسمتى از دهقانان و بدویان پیوستند، این قیام ضربت کوبندهاى به خلیفه وارد آورد. زنگیان، بصره، اهواز و چند شهر دیگر جنوب عراق و خوزستان را تصرف کردند. رهبر زنگیان بردگى را لغو نکرد، فقط شرکتکنندگان در قیام آزاد شدند، برعکس خود آنها ساکنان شهرهاى تصرف شده را به بردگى گرفتند، املاک و زمینهاى کشاورزى را مصادره کردند و از دهقانان ساکن این زمینها خراج گرفتند. بنابراین دهقانان و بدویان از پشتیبانى این قیام روى برتافتند. زنگیان تنها ماندند و پس از یک رشته نبردهاى طولانى به وسیله لشکریان خلیفه، معتمد (۸۷۰- ۸۹۲) شکست خوردند.
در پایان سده نهم جنبش مردمى در ایران و کشورهاى همسایه از قبیل عراق، بحرین، سوریه، ماور النهر زیر پوشش ایدئولوژیک تعلیمات یکى از شاخههاى مذهب شیعه به نام اسماعیلیان شکل گرفت. در اواسط سده هشتم ششمین امام شیعه، جعفر صادق (به سال ۷۶۵ میلادى رحلت کرد) پسر بزرگش اسماعیل را از جانشینى محروم و این سمت را به پسر دیگرش امام موسى کاظم واگذار کرد. پس از درگذشت امام جعفر صادق قسمتى از شیعیان امامت موسى کاظم (به سال ۷۹۹ در زندان درگذشت) را به عنوان هفتمین امام شیعه به رسمیت شناختند- اینان را بعدا شیعههاى امامى یا اثنى عشرى «۱۲ امامى» نام بردند، چون فقط به داشتن ۱۲ امام معتقد بودند. طرفداران اسماعیل که به نام اسماعیلى شهرت یافتند، محمد پسر اسماعیل را به عنوان هفتمین امام شناختند، چون پدرش قبلا درگذشته بود.
انگیزه واقعى این انشعاب میان شیعهها، احتمالا ناخشنودى گروهى از عناصر رادیکال شیعیان نسبت به موضعگیرى منفى امام جعفر، ضمن روابطش با عباسیان بود، چون این عناصر خواهان تلاشهاى فعالانهترى براى واکنش در برابر عباسیان بودند. اسماعیلیان سازمان سرى نیرومندى پدید آوردند و به تبلیغات گستردهاى در میان بینوایان و اصناف پیشهوران و حتى دهقانان و بدویان پرداختند. اعضاى این فرقه به سلسله مراتبى تقسیم مىشدند، یکى از شعبههاى اسماعیلیان قرمطیان بودند.
قرمطیان در قیام زنگیان شرکت داشتند. قیامهاى قرمطیان در عراق روى داد اینان خوزستان را به سرکردگى حمدان قرمطى تصرف کردند (۸۹۰- ۹۰۶). برخلاف اسماعلیان که تنها شعار «چیرگى عدالت را در جهان» بگونه ایدآلى تبلیغ مىکردند، قرمطیان
شعارهائى مبنى بر برابرى اجتماعى همه مردم، غیر از بردگان، مىدادند، پیشنهاد مىکردند تمام اموال باید همگانى باشد و نعمتهاى خدا بگونه متعادل میان مردم تقسیم شود.
شایان دقت است، قرمطیان که رادیکالترین فرقههاى مسلمان بهشمار مىآمدند، با اینهمه قانون بردهدارى را لغو نکردند، فقط عقیده داشتند بردههاى شخصى مانند کالا باید در اختیار همگان باشند و همه جامعه از کار آنها بهره بردارد. مرکز این فرقه در کوفه بود.
قیام قرمطیان همزمان در سوریه و بحرین انجام گرفت (۹۰۰- ۹۰۲). قرمطیان بحرین به سال ۸۹۹ موفق شدند در لحسا، مرکز این جزیره حکومتى تشکیل دهند، در آنجا آنها کوشش کردند که جامعه آزاد ایدآلى خود را که بر پایه بردگى اجتماعى استوار بود، بنیان نهند، حکومت قرمطى لحسا تا نیمه سده یازدهم دوام داشت، ساکنان بحرین مالیات نمىپرداختند هزینه حکومت از راه غنائم جنگى تامین مىشد؛ دولت که مالک سى هزار برده افریقائى بود به رایگان آنها را براى کار در باغها و مزارع در اختیار مالکان مىگذاشت.
از آغاز سده دهم تا سال چهلم آن سده، غالبا قیامهاى قرمطیان در خراسان و آسیاى میانه روى مىداد. ضمن قیامهاى استانهاى هرات به سال ۹۰۷- ۹۰۸، در کنار قرمطیان، خوارج و مزدکیان هم شرکت داشته؛ بیشتر از قیامکنندگان، دامداران و مالکان جز بودند. در مرز سدههاى نهم و دهم، روند ازهمپاشیدن خلافت عباسى ادامه داشت. جامعه فئودالى اولیه در ایران که شامل نظامهاى پدرسالارى و بردهدارى نیز بود ناگزیر تبدیل به جامعه فئودالى پیشرفته گردید، در این جامعه شکل مالکیت ارضى فئودالى به کاملترین وجهى رواج یافت، تقریبا تمام تودههاى دهقانى ناگزیر به فئودالها وابسته شدند و کار بردگى از لحاظ اقتصادى مفهوم خود را از دست داد.
===================
نام کتاب: تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز
نویسنده: ا. آ. گرانتوسکى و دیگران / ترجمه: کیخسرو کشاورزى
تاریخ وفات مؤلف: قرن ۲۰ م
موضوع: تاریخ عمومى
زبان: فارسى
تعداد جلد: ۱
ناشر: انتشارات پویش
