علل جنبش عرب، و شکست ایرانیان

هدف اعراب‏

جرجى زیدان مى‏نویسد:

عربها که مى‏دانستند ممالک شام و عراق حاصلخیز و پرنعمت است،

پس از ظهور اسلام متوجه آن کشورها شدند. طوایف عرب که پیرو اسلام شده بودند، براى به‏دست آوردن روزى و زندگى بهتر به جنگ مى‏آمدند و تنها نظرشان غارت و غنیمت بود، چنانکه در جنگ حنین و طایف این موضوع مسلم گشت. در این دو جنگ، غنیمتهاى فراوانى به دست مسلمانان افتاد و همینکه جنگ پایان یافت و اسیران ردوبدل شدند، بنا به گفته ابن هشام، پیغمبر (ص) سوار شد و مردم دنبال آن حضرت را گرفته فریاد مى‏زدند: اى پیغمبر خدا، زود باش بهره ما را از شتر و گوسفند بده. آنقدر مردم فشار آوردند که پیغمبر کنار درختى متوقف شده، رداى آن حضرت به دست مردم افتاد. آنگاه فرمود: اى مردم رداى مرا بدهید اگر غنیمتهاى امروز به اندازه درختهاى تهامه باشد، همه را میان شما تقسیم مى‏کنم. همه مى‏دانید من ترسو و دروغگو و لئیم نیستم. «۳۸»

نکته‏اى که در اینجا ذکر آن ضرورى است، اینکه سیاست وحدت مذهبى پیشواى اسلام که نتیجه آن، پایان دادن به اختلافات مذهبى و عقیدتى و قبیله‏اى بود، اصولا با منافع اقتصادى قبیله قریش تعارضى نداشت. زعماى قبیله قریش آرزو داشتند که به جاى چهار ماه (یعنى ماههاى محرم و رجب، ذیقعده و ذیحجه) در تمام ایام سال، در پناه امنیت و آرامش، بتوانند به فعالیتهاى بازرگانى ادامه دهند، و این آرزو فقط در سایه اسلام عملى شد. به قول یکى از محققین: «مذهب جدید فقط گذشتن از مقدار محدودى وقت و ثروت آنها را مى‏خواست و بقیه را به خود آنها وامى‏گذاشت تا آزادانه فعالیتها و امور شخصى خود را دنبال کنند. یکى دیگر از محاسن اسلام، در نظر مردم مکه، نظارت شدید بر بادیه‏نشینان و تربیت آنها بود.» «۳۹» رام کردن چادرنشینان از راه جنگ کارى دشوار و بیحاصل بود. به همین مناسبت، پس از رحلت پیشواى اسلام، در دوران خلافت ابو بکر، زعماى عرب و گردانندگان عالم اسلام تصمیم گرفتند که از نیروى جنگى بادیه‏نشینان در غزوات و جنگهاى توسعه‏طلبانه خود استفاده کنند، و با این تدبیر، بزرگترین مانع وحدت جامعه عرب را از بین بردند. دیرى نگذشت که عشایر و بادیه‏نشینان عرب، که منافع اقتصادى خود را در همکارى با اسلام مى‏دیدند، مانند زعماى قبایل قریش با نهضت جدید روى موافق نشان دادند.

به عقیده دوپلانول‏ «۴۰» با اینکه دین اسلام در منطقه‏اى که اکثریت افراد آن را قبایل چادرنشین تشکیل مى‏دادند پدید آمد، به توسعه شهرنشینى و ایجاد شهرها کمک کرد، زیرا به‏جا آوردن شماره بسیارى از فرایض مذهبى بطور دسته‏جمعى، جز از راه تمرکز در شهرها و شهرنشینى امکان‏پذیر نیست. علاوه بر این، اغلب سران عرب در ممالک اسلامى و غیر مسلمان به کار تجارت مشغول بودند، و اسلام از دو راه تجارت و جهاد در مناطق غیرمسلمان منتشر گردید.

یکى از نویسندگان فرانسوى مى‏گوید: «وقتى که دانشجوى اروپایى در صدد تتبع‏

______________________________
(۳۸). تاریخ تمدن اسلام، پیشین، ص ۶۰ و ۶۱٫

(۳۹). مأخوذ از مقاله تحقیقى:H .A .R .GIBBGELUL ، ترجمه دکتر محمد حسین تمدن. استاد دانشگاه تهران‏

(۴۰).Doplanhol

تاریخ اجتماعى ایران، ج‏۲، ص: ۲۷

فتح عرب برمى‏آید، هنگام مطالعه کتابهاى این موضوع، اینطور حس مى‏کند که گویى در مقابل معماى اسرارآمیزى قرار دارد. هیچ‏یک از این کتابها علل و نتایج این گردباد بشرى را، که در عرض چند سال، فاصله میان دریاى چین و اقیانوس اطلس را فراگرفت، براى او توجیه نمى‏کنند. اگر هم مورخینى مانند جرجى زیدان پیدا شده‏اند که به سابقه تاریخى عرب مختصر اشاره‏اى کرده‏اند، اشاره آنها بیشتر براساس تعصبات ملى بوده است … تحلیل وقایع و نتیجه‏گیرى از آنها را فراموش نموده‏اند.

سپس در پایان این بحث علل جنبش عرب، و شکست ایرانیان را بدین نحو خلاصه مى‏کند:

«۱٫ تکامل زندگى اقتضا مى‏کرد که تمرکزى در عربستان به وجود آید؛ مخصوصا منافع تجارت‏پیشگان و امثال آنها در این بود که در عربستان یک نیروى بزرگ ایجاد شود.

۲٫ حملات مسلحانه ایران و روم لزوم ایجاد این نیرو را تقویت مى‏کرد.

۳٫ برخورد مذاهب مختلف در عربستان از پیدایش یک سنتز جدید خبر مى‏داد.

۴٫ مصالح تجارت و منافع تجار اقتضا مى‏نمود که مکه همچنان پایتخت مذهبى باقى بماند که این نیروى مذهبى پشتیبان تجارت قریش و امثال آنها باشد.

۵٫ کوچ‏نشینهاى عرب، در کشور ایران و روم چشم اعراب را به دنیاى متمدن و نعمتهاى آن بازکردند، و عامل حرص و طمع در آنان قوت گرفت …

۶٫ جنگ ذوقار، و زدوخوردهایى نظیر آن، به عربها نشان داد که خیال آنها در مورد غلبه بر سایر اقوام، خیالى محال نیست.

۷٫ جامعه طبقاتى ایران دوره پیشرفت خود را طى کرده و به حال درجا زدن رسیده و امکان ادامه آن سپرى شده بود. یک تلنگر از خارج لازم بود که این هیولاى مخوف و پوسیده را از هم بپاشد.

۸٫ ناخشنودى توده‏هاى وسیع ملت ایران و عاصى شدن آنها، از تحمل مالیاتها و سایر عوارض و لشکرکشیها، باعث شد که آنها در مقابل فریاد عرب، که الغاء امتیازات طبقاتى را اعلام مى‏کرد، چهره تسلیم نشان بدهند …»

 تاریخ اجتماعى ایران    ج‏۲    ۲۵     هدف اعراب ….. ص : ۲۵