نگاهی به سنت بست نشینی درایران

تحصن در سفارت انگلیس در جریان نهضت مشروطه خواهی ملت ایران حرکتی مشکوک بود که در تغییر مسیر آن نهضت دینی مؤثر واقع شد……….

شواهد تاریخی از دیرباز حضور پدیده بست نشینی را در اشکال مختلف در پاره ای از جوامع نشان داده و سیر جریان را به شکلهای گوناگون، از جمله اعتصاب، تحصن، پناهندگی و غیره نشان داده است . این پدیده را امروزه نیز در کشور خود ما و در سایر نقاط مختلف جهان می توان مشاهده کرد و تأثیر آن را در ظهور و سقوط حکومتها و پایداری و سرنگونی آنها در متن و حاشیه رویدادهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی در تحولات تاریخ معاصر ارزیابی کرد. در این رهگذار شاید در هیچ دوره ای مانند دوره قاجار شاهد رواج گسترده بست نشینی نباشیم.

این عمل در نظر نویسندگان خارجی یک تاکتیک ایرانی جهت احقاق حق بود. مردم مظلوم پیوسته به جهت دادخواهی در مکانهای خاص (اماکن مقدسه، مساجد امامزاده و منازل علما و مجتهدین) بست می نشسته و تا حدودی هم منجر به ظلم می شد. و حکومت به دنبال راه کار اساسی بود که این رسم را ریشه کن نماید.

 می گویند ناصرالدین شاه که از رواج بست نشینی بیم داشت خطاب به آیت الله ملا علی کنی می نویسد:

شما که رئیس علما هستید حکم بدهید به رفع بست نشینی و آنرا مهمل گذارید.

حاج ملا علی در جواب ناصرالدین شاه می نویسد:

گمانم این است که دولت باب عدالت را باز نماید، تا جمیع ابواب بسته شود.(۱)

خانم لیدی شل بست نشینی را در ارتباط به عمل نشدن قانون می داند و در این باره می نویسد: « در ایران با اینکه ظاهراً مجموعه ای از قوانین وجود دارد ولی غالباً هیچ یک از آنها به مورد اجرا گذاشته نمی شود، چون عمل ضایع کننده قدرت مثل حب و بغض، تحریکات مختلف، فساد و اعمال نفوذ دائماً در کار است و برای سنجش خوب و بد کارها مصالح گوناگون را به جای قانون مدنظر قرار می دهند، در چنین جامعه ای مسلماً، وجود حق پناهندگی و بست نشینی اجتناب ناپذیر است و می تواند یکی از روشهای حفاظت شخصی در برابر نارسائی قانون و جلوکیری از تضییع حق بی گناهان در مقابل حکومت زور و استبداد به حساب بیاید و نتیجه مناسبی را برای بست نشینان به ارمغان بیاورد.»(۲)

شیوه معمول بست نشینی چنین بود: اشخاصی که تقاضائی داشتند در محل امن و مقدس بست می نشستند و اعلام می نمودند تا وقتی درخواست شان رسیدگی نشود از آنجا خارج نخواهند شد. و تا این حد در عرف اجتماعی قابل قبول و به صورت قانونی در آمده بود. اما بعدها از حالت معمول خود خارج و به صورت زشتی درآمد، به طوری که حتی افراد مجرم به جهت فرار از مجازات از این رسم سوء استفاده می کردند تا جایی که امیرکبیر به شدت از آن جلوگیری می کرد. البته مکانهای دیگر مثل اصطبل شاهی و زیر چرخ توپ مروارید نیز به عنوان محل بست نشینی استفاده می شد. ولی درایت و تیزبینی امیرکبیر اجازه نمی داد این اماکن، محل امنی برای افراد مجرم باشد، لذا افراد فرصت طلب سفارتخانه دول خارجی خصوصاً روس و انگلیس را پناهگاه خود قرار دادند و این حرکت ناصواب از آن به بعد مرسوم گردید و در جنبش مشروطه از آن استفاده شد.

تحصن در سفارت انگلیس در جریان نهضت مشروطه خواهی ملت ایران حرکتی مشکوک بود که در تغییر مسیر آن نهضت دینی مؤثر واقع شد. بازتاب این واقعه در منابع تاریخی به صورتهای مختلف آمده، عده ای آن را حرکتی از سر ناچاری و عده ای دیگر آن را حرکتی حساب شده با اشاره و راهنمایی بیگانگان معرفی می نمایند در هر صورت این اقدام بی سابقه یعنی پناهنده شدن در سفارتخانه ها باعث باز شدن دست بیگانگان در امور داخلی ایران او بروز تشتت و اختلاف در صفوف متحد مردم شد.

 پی نوشت:

۱٫ محمدعلی تهرانی (کاتوزیان)، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ص۱۸۴-۱۹۰٫

۲٫ خاطرات لیدی شل، ص۱۱۶٫