معتقدات مذهبی آیین مهر در ایران باستان

معتقدات مذهبى‏

آیین مهر

درمیان خدایان قدیم در درجه اول مهر  که مالک چراگاهها و حافظ و نگهبان درستکاران و ناظر اعمال نیک و بد مردم بود بیشتر مورد توجه بود. زیرا مردم معتقد بودند که هرکس مهر یا میترا را مورد ستایش قرار دهد، از خیر و برکت و باران فراوان و محصولات زراعتى و سایر برکات برخوردار- خواهد شد. اسم این خدا از قرن چهارم پیش از میلاد در کتیبه‏هاى هخامنشى به چشم مى‏خورد.

آنچه در مورد این خدا شایان دقت است نام و نشان و شهرت فراوانى است که در دنیاى‏

متمدن قدیم کسب کرده است. استاد پورداود مى‏نویسد: «چون پادشاهان ایران توجه مخصوصى به مهر داشتند و کلیه لشکریان، فتح و پیروزى خود را از او مى‏دانستند ازاین‏رو ستایش مهر سراسر ایران را فراگرفت و از حدود ایران هم گذشته به تمام ممالکى که در تحت استیلاى شاهنشاهان بود، رسید.» دکتر احسان یارشاطر، ضمن بحث در پیرامون کتابى که دکتر «گرشویچ» درباره مذهب قدیم ایران و زبانهاى ایرانى نوشته است، مى‏نویسد:

مهر شاید بیش از هرخداى دیگر ایرانى موضوع اختلاف‏نظر قرار گرفته است. از مذهب باستانى هندیان که در سرودهاى کهن ودا منعکس است گرفته تا آیین مهرپرستى که بخصوص میان رومیان رواج داشت و معابدى که حتى در انگلستان و شمال افریقا برپا بوده، همه‏جا مهر از قادرترین و برجسته‏ترین خدایان به شمار مى‏رفت و بیش از هرخداى دیگر هند و ایرانى پرستش توسعه و نفوذ داشت.

با اینهمه بسیارى از نکات درباره این خداى تواناى عام و شامل بدرستى روشن نیست و مثلا در رابطه با اهورامزدا، نظر زردشت درباره این خداى قدیم آریایى، ارتباط اهریمن با مهر و اختلاط بعضى از اعمال آنها، رابطه میان مهر بنحوى که از مذهب هندى و ایرانى برمى‏آید با مهرى که در آیین مهرپرستى مى‏بینیم … و نیز درباره رابطه میان پرستندگان قدیم اهورامزدا و پرستندگان مهر و کیفیت سیر و نفوذ مهرپرستى میان رومیان و متصرفات آنها، میان دانشمندان اتفاق نظر کامل موجود نیست.

عقیده ه. شارل یونس‏

«مهر یا میترا از خدایان مشترک هند و ایران، خداى روشنایى، حافظ نظم جهان، مدافع حق و حقیقت و تضمین کننده معاهدات و سوگندهاست. «میترا» نگهبان جهان و حامى کاینات است، میترا در مبارزه انسان با «دوا» ها «دیو» ها و «دروج» ها یعنى در مبارزه بشر با بى‏نظمى، ستمگرى، بد- طینتى و دروغ یارویاور است. ازاین‏رو جنگجویى فاتح و درعین‏حال قاضى و راهنماى پس از مرگ است.

زرتشت بهنگام رفرم مذهبى، مقام مهر «میترا» را از صف خدایان پایین آورده و آن را همطراز یزدانها (یزته) ها یعنى فرشتگانى که مخلوق اهورامزدا هستند قرار داد. ازاین‏رو در زمان فرمانروایى هخامنشیان میترا از ردیف خدایان خارج شده و پس از سقوط امپراتورى داریوش بر حیثیت آن درمیان مجوسان، که در آسیاى صغیر مأوى گزیده بودند، افزوده شد …

در اواسط قرن اول پیش از میلاد، آیین مهرپرستى در ایتالیا نفوذ کرد و در دنیاى غرب اشاعه یافت … مهرپرست از نظر اخلاقى در انضباط سختى نظیر انضباط سربازى به سرمى‏برد. مرد مبتدى در مذهب میترایى خود را جلوه‏گاه حق دانسته و اوامر آن را از جان و دل پذیره مى- گردد. مهرپرست، مرد مبارز و پاکدامن و جسور و پاکدل و از آلودگیها برکنار و به عهد خویش وفادار بود. او دشمن دروغ و تزویر بود و در برابر «شر» بخوبى ایستادگى مى‏کرد. در نظر وى تمایلات گمراه کننده، پلیدیها و اعمال خلاف اخلاق و بیعدالتى مظهر حمله شر به‏شمار

مى‏رفت. اخلاق پرهیزکارانه مهرپرستان عظمت و شکوه بینظیرى بر آیین میترایى مى‏بخشید. پاکى و پاکیزکى که مطلوب ایرانیان بود در مهرپرستى با ریاضت و انضباط آهنین مورد علاقه رومیان درهم آمیخته بود.

در حدود سال ۶۷ پیش از میلاد، عرفان میترایى براى نخستین‏بار به دنیاى غرب راه یافت. در انتقال اسرار میترا از آسیاى صغیر به اروپا عده‏اى از اهالى «کلیکیه» که به دست «پمپه» شکست خورده و به اسارت رفته بودند عامل مهمى محسوب مى‏شدند. مهرپرستان در نیمه دوم سده اول میلادى علنا به تبلیغ عقاید خود پرداخته مهرپرستى را بسرعت در هرطرف اشاعه دادند.» «۲۱۰»

تاریخ اجتماعى ایران، ج‏۱، ص: ۴۸۴