انواع لباس و پوشاک و کلاه در ایران‏ باستان

خوبان جهان به جامه نیکو گردند                            آن خوب تویى که جامه زیبا از تست‏

لباس و پوشاک‏

بدون شک بعد از خوراک، لباس یکى از ضروریات براى ادامه زندگى است، شاید هزاران سال طول کشید تا انسان در فن جولایى و هنر ریسندگى و بافندگى مهارت یافت، انسان ابتدایى پوست حیوانات شکارى را به‏عنوان لباس به‏کار مى‏برد؛ ولى به عقیده صاحبنظران با گذشت زمان، از دیدن خانه عنکبوت و لانه مرغان، آدمى به راز بافندگى و پارچه‏بافى پى برد و «با پوست و برگ و الیاف نباتى، پارچه‏ها و فرشهایى ساخت؛ با استخوان پرندگان و ماهیان و نى‏هاى باریک خیزران توانست سوزنهایى بسازد، و از رشته‏هاى پى جانوران نخهایى درست کرد که از سوراخ کوچکترین سوزنهایى که در اختیار داریم مى‏گذرد. با پوست درختان فرش و رختخواب تهیه کرد … و از تابیدن الیاف گیاهى به یکدیگر، طنابهاى محکمى به اختیار خود درآورد» «۱» پس از این موفقیتهاى مقدماتى قرنها طول کشید تا انسان به دستیارى خیاطان ماهر و زبردست توانست، لباس را وسیله پوشش و خودنمایى و خودآرایى و نشان دادن موقعیت اجتماعى و طبقاتى خود قرار دهد و در راه دوختن و آراستن و پیراستن آن، تفنن و ظرافت بسیار به‏کار برد و از «مد روز» و راه‏ورسم خوش‏پوشان تبعیت نماید.

ویل دورانت، ضمن بحث در پیرامون عوامل عقلى و روحى تمدن مى‏نویسد: «ظن غالب آن است که لباس نیز در ابتدا براى زینت ایجاد شده و بیشتر براى آن بوده است که یا از ارتباط جنسى جلوگیرى کند، و یا آن را تشدید نماید، نه براى آنکه دافع سرما باشد یا عورت را بپوشاند. مردم قبیله «سیمبر» چنان عادت داشتند که لخت و عریان روى برف بخوابند و بلغزند و هنگامى که داروین، بر یکى از «فوئجیان» از سرما، رحمت آورد و لباس پنبه‏یى سرخ‏رنگى به او داد، آن مرد لباس را پاره کرد و هر پاره را به یکى از

یاران خود بخشید و همه با آن تکه‏ها خود را زینت کردند؛ به گفته کوک، این مردم، از برهنه- بودن کمال خرسندى را دارند و همه در فکر زیبایى هستند … اغلب اوقات مشاهده مى‏کنیم که زن ساده ابتدایى از لباس همان‏چیز را مى‏خواهد که زنان پیشرفته عصر ما! به این معنى که مقصود وى آن نیست که لباس، برهنگى او را بپوشاند بلکه چنان مى‏خواهد که لباس لطف اندام او را در نظر دیگران آشکارتر نمایش دهد … هردو جنس زن و مرد بیش از آنکه به فکر پوشانیدن خود بیفتند در بند زینت خود بوده‏اند …» «۱»

انسان پس از ساختن سوزن و سنجاق، به کار بافندگى پرداخت، و چون به این قانع نبود که با پوست حیوانات خود را بپوشاند و یا با پشم گوسفند و الیاف گیاهان لباسهایى براى خود تهیه نماید … رفته‏رفته، الیافى که به‏کار مى‏رفته نازکتر و ظریفتر شده و حالت رشته نخ را پیدا کرده و در این هنگام است که بافندگى از مهمترین هنرهاى مخصوص زن گردیده است، دوکها و ماسوره‏هایى که در میان آثار عصر حجر جدید به دست آمده، به خوبى نشان مى‏دهد که صنعت عظیم بافندگى ریشه بسیار دورى دارد …» «۲» ما از نخستین لباس و تن‏پوش ایرانیان قدیم، اطلاعى در دست نداریم فقط از روى نقوشى که بر روى سنگها حک شده است مى‏توان کمابیش به پوشاک ایرانیان در عهد باستان پى برد.

نخستین پوشش آدمیان‏

در جلد اول تاریخ طبرى (ترجمه فارسى) درباره نخستین لباس آدمیان براساس افسانه‏ها و روایات اساطیر چنین مى‏خوانیم: «… و چون خدا برهنگى آدم و حوا را بدید، بفرمود تا یک گوسفند از هشت جفتى که از بهشت فرود آورده بود بکشد، و او گوسفندى بگرفت و بکشت و پشم آن را بگرفت و برشت و با حوا ببافتند، آدم براى خود جبه‏اى کرد و حوا یک پیراهن و روسرى کرد و آن را بپوشیدند و خدا به آدم وحى کرد که مرا در مقابل عرشم حرمى است برو و آنجا خانه‏اى بساز …» «۳»

همچنین به هوشنگ (یا اوشهنگ) نسبت مى‏دهند که او «بفرمود، تا حیوانات درنده را بکشند و از پوست آن فرش و لباس کنند.» «۴» اکنون، ببینیم آثار منقوش و اسناد تاریخى درباره لباس نیاکان ما چه مى‏گوید:

لباس ایرانیان در عهد باستان‏

امستد در کتاب شاهنشاهى هخامنشى مى‏نویسد: «این مادیها هنوز نیمه‏صحراگرد بودند، روى نقشهاى آشورى، آنها را با موى کوتاه که آن را با نوار سرخى بسته‏اند و با ریش پیچیده تابدار

کوتاه، نقش کرده‏اند، روى پیراهن، یک نیم‏تنه پوست گوسفند دربر دارند …» «۱»

هرودت و استرابون نوشته‏اند که: «پارسیها شکل لباس را از مادیها اقتباس کردند بنابراین تصور مى‏رود که کلاه نمدین، قباى آستین‏دار و کفشهاى پارسیها از چیزهایى است که از مادها اقتباس شده است.» «۲»

بقول گزنفون، کورش لباس مادى را اقتباس کرد، و نزدیکان خود را بر آن داشت که این لباس را بپوشند. و حسن این لباس این است که معایب بدن را مى‏پوشاند و اشخاص را بزرگتر و شکیل‏تر مى‏نماید، کفشهاى مادى چنان ترتیب داده شده بود که شخص مى‏توانست در آن چیزهایى بگذارد تا بلندتر بنماید بى‏آنکه کسى ملتفت آن شود. کورش سرمه کشیدن و آرایش صورت را تصویب مى‏کرد، تا چشمان و صورت اشخاص زیباتر از آنچه هست به نظر آید.» «۳»

تحقیق و مقاله های زییادی در باره لباس و انواع ان در اینده در قسمت ایران باستان و پوشاک و لباس قرار میگیرد که از علاقمندان دعوت به مطالعه این بخش میگردد

——————————————————————————

(۱)- ویل دورانت. تاریخ تمدن «مشرق‏زمین گاهواره تمدن» ترجمه احمد آرام، ص ۲۲٫

تاریخ اجتماعى ایران، ج‏۷، ص:۶۲

(۱)- همان کتاب، ص ۱۳۲- ۱۳۱٫

(۲)- همان کتاب، ص ۱۵۴٫

(۳)- جریر طبرى، تاریخ الرسل و الملوک، جلد اول، ترجمه ابو القاسم پاینده، ص ۷۵٫

(۴)- همان کتاب، ص ۱۱۲٫

تاریخ اجتماعى ایران، ج‏۷، ص: ۶۳