کودتای آمریکایی – انگلیسی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲

دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران از مقاطع تاریخی پر ارج و البته به یادمانی کشورمان به شمار می‏رود؛ نهضتی که اساساً به منظور استیفای حقوق از دست رفته ملت ایران از کشور استعماری بریتانیا آغاز شد و با ملی شدن نهایی صنعت نفت ایران به اوج خود رسید. اما مجموعه علل و عوامل تلخی که عمدتاً از مداخلات و تجاوزکاری‏های کشورهای انگلستان و آمریکا نشأت می‏گرفت و توطئه‏های پیدا و پنهان عوامل داخلی استبداد و استعمار خارجی بر آن دامن می‏زد موجبات زودهنگام پایان دوران شیرین نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران را فراهم آورد. در این میان البته بروز اختلاف میان رهبران نهضت (که به ویژه پس از آغاز نخست‏وزیری دکتر مصدق روندی تدریجی ولی مداوم را پیموده بود) بیش از پیش دشمنان خارجی و داخلی نهضت را به ائتلاف شومی که در سر می‏پرورانیدند نزدیکتر ساخت و نهایتاً پس از ماهها توطئه کشورهای انگلیس و آمریکا و عوامل داخلی آنان، آن « کودتای سیاه» در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بار دیگر امید مردم کشور را به یأس تبدیل کرد و طلیعه سالیان طولانی تباهی و فساد در عرصه کشور شد. کرمیت روزولت از طراحان اصلی کودتای ۲۸ مرداد و مجری و کارگردان مشترک دو کشور آمریکا و انگلیس در جریان وقوع این کودتای سیاه بعدها طی خاطرات خود به نقش دو کشور انگلیس و آمریکا در وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ چنین اشاره کرد:
مصدق رفت و شاه آمد نتیجه این جریان بالاخره چنین شد. روز شنبه ۲۲ اوت (۳۱ مرداد) شاه (اعلیحضرت همایون شاهنشاه) با پیروزی بازگشت از آنجایی که دوستان ایرانی من هیچ نوع حرکتی را در تعطیلات پنجشنبه و جمعه توصیه نمی‏کردند شاه ترجیح داد بعد از تعطیلات آخر هفته به تهران بیاید…
… من در میان جمعیت خوشحال به سفارتمان در تخت جمشید برگشتم و لوئی هندرسن سفیر آمریکا نیز در آنجا به من پیوست. او خبر داد که مصدق شب گذشته به پلیس تلفن کرده و خود را تسلیم نموده است. ما نمی‎دانستیم با او و ریاحی و بقیه که به پادشاهشان خیانت کرده بودند چه باید می‏کردیم. شب بعد می‏باید راه‏حلش را می‏یافتم. بار دیگر یکشنبه نیمه شب ۲۳ اوت (اول شهریور) به قصر رفتم. این مرتبه با ماشین سفارت، گارد دم در به من سلام نظامی داد. او در دفعات قبل هیچگونه عکس‏العملی نشان نمی‏داد.
راننده مستقیماً مرا کنار پله‏ها برد. آنجا مردی با لباس فراک از من استقبال کرد. تعظیم کوتاهی نمود مرا به طبقه دوم راهنمایی کرد. شاه در آنجا در اطاق پذیرائی منتظر من بود. من قبلاً آنجا نرفته بودم میز اعلیحضرت در قسمت غرب اطاق قرار داشت و در قسمت شرق اطاق دو مبل راحت و یک کاناپه گذاشته شده بود. موقعی که به یکدیگر دست می‏دادیم مرد دیگری با لباس فراک با گیلاس‏های کوچک ودکا و خاویار وارد شد. بعد شاه اشاره کرد که بنشینیم اولین کلماتی که به کار برد خیلی موقرانه و سنگین ادا شد. ” من تاج و تختم را از برکت خداوند، ملتم و ارتشم و شما دارم“ گیلاسش را برداشت و به سلامتی من دستش را بلند کرد و من هم همین کار را کردم و هر دو آن را نوشیدیم بعداً خندید خیلی خوشحالم از اینکه شما را اینجا می‏بینم. خیلی بهتر از داخل ماشین و خیابان باغ است.
در جواب تبسم کردم. خیلی خوب است اعلیحضرتا.
نخست‏وزیر جدید همان طوری که می‏دانید دوست بسیار خوب شما است و به زودی خواهد آمد موضوعی هست که میل داشته باشید قبل از آمدن او راجع به آن صحبت کنیم؟…
… فضل‏الله زاهدی داخل شد و به شاه تعظیم کرد و با لبخند دوستانه‏ای به من دست داد. من به طور رسمی گفتم اعلیحضرتا می‏توانم آنچه را که چهارشنبه شب به نخست‏وزیر و اعضاء هیات دولت گفتم برای جنابعالی تکرار کنم؟ شاه ابرویش را با تعجب بالا برد ولی با سر جواب مثبت داد. من به آنها گفتم و اینجا دوباره تکرار می‏کنم که ایران به هیچ وجه به من و ما آمریکایی‏ها و انگلیسها که مرا فرستادند هیچ نوع بدهکاری ندارد. تشکر مختصر را قبول داریم ولی هیچ نوع بدهی و یا تعهدی وجود ندارد. آنچه که ما انجام دادیم در جهت منافع کلی ما بود و نتیجه آن پاداش ما می‏باشد. زاهدی دوباره لبخندی زد. شاه جدی به من نگاه کرد. ما درک می‏کنیم از شما تشکر می‏کنم و همیشه ممنون خواهیم بود و همچنین از طرح این موضع توسط شما، که هیچ گونه بدهکاری نداریم بیشتر ممنون هستیم و کاملاً این مسئله را قبول کرده درک می‏کنم…. ۱
کرمیت روزولت در بخشهایی از خاطرات خود به ملاقاتی که پس از کودتا با وینستون چرچیل در لندن داشته و طی آن به نقش دو کشور انگلستان و آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد اعتراف کرده موجبات شادمانی و رضایت چرچیل را فراهم آورده بود، نیز اشاراتی کرده است. کرمیت روزولت می‏نویسد که در گفتگو با چرچیل:
ملاقاتم را با شاه برایش توصیف کردم و همچنین آمدن نخست‏وزیر را نزد خودم و صحبتهای موکد در مورد اینکه آنها نباید اصلاً فکر کنند که زیر دین ما هستند. به اینجا که رسیدم، چرچیل زیاد خوشش نیامد، ولی هیچ مخالفتی نشان نداد. آخرین جمله شاه را که گفت او سلطنتش را از خدا و دیگران و من دارد تکرار کردم – چرچیل لبخندی زد و خودش را روی بالش کشید و گفت: ” مرد جوان اگر من چند سال جوانتر بودم، هیچ چیزی را بیشتر از این دوست نداشتم که زیر فرمان تو در این کار بزرگ و مخاطره‏آمیز شرکت کنم.
در جواب گفتم:
متشکرم عالیجناب. این تنها چیزی بود که من می‏توانستم در مقابل این تحسین عالی به این مرد بگویم.
من از اقیانوس اطلس گذشتم تا یک ملاقات دیگر هم بکنم و یک بار دیگر گزارش دهم. ولی اول به نانتاکت رفتم تا چند روزی را با خانواده‏ام در این جزیره دل‏انگیز بگذرانم. حالا خاطرات خود را مرور می‏کردم که چگونه نقشه آجاکس تصویب شد و برادران دالس و رئیس آنها آیزنهاور چه در نظر داشتند و حالا چه داشتم که توضیح دهم و بالاخره چه اتفاقاتی در آخر افتاده است…. ۲
روزولت نهایتاً در کاخ سفید نقش خود در به راه انداختن کودتای سیاه ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ را به رهبران آمریکا گزارش داد:
روز جمعه چهارم سپتامبر ۱۹۵۲ در کاخ سفید به پرزیدنت آیزنهاور، برادران دالس، وزیر دفاع ویلسون (یکی از چند نفری که به اضافه برادران دالس، لوئی هندرسن و من در ملاقات ماه ژوئن در دفتر جان فوستر دالس در واقع از عملیات حمایت کرده بودیم)، آدمیرال رادفورد رئیس کل ستاد و ژنرال اندی گود پاستور گزارش دادم. حالا در کشورم بیش از تهران جهت توضیح دادن گزارشم آمادگی داشتم بر روی یک سه‏پایه نقشه ایران و تهران و نقشه راه مرزی عراق به کرمانشاه و همدان و قزوین به تهران یعنی راهی که من از آن وارد ایران شده بودم قرار داشت….
نقشه‌‏ها قدرتهای مختلف نظامی را در تهران، کرمانشاه و اصفهان نشان می‏داد، و همچنین جمعیت شهرهای مهم و مقدار کمی اطلاعات نامربوط دیگر را مشخص می‏کرد. به هر حال اصل گزارش من چیز تازه‏ای نداشت، فقط مجموعه‏ای بود از آنچه که به متحدین انگلیسیمان و چرچیل خواب‏آلوده گفته بودم. فکر می‏کنم خیلی برایشان جالب بود به خصوص برای یکی ازآنها. جان فوستر دالس به صندلی تکیه کرده بود. با وجود ژستی که گرفته بود اصلاً خواب‏‏آلود به نظر نمی‏رسید. چشمانش می‏درخشید به نظر می‏آمد مثل یک گربه خرخر می‏کند ظاهراً نه تنها از آنچه که می‏شنید لذت می‏برد در عین حال مشغول نقشه‏کشی هم بود. نمی‏توانستم حدس بزنم چه در مغزش می‏گذرد. آیا ممکن است که همین عملیات در آینده باز هم به منزله یک انقلاب یا ضد انقلاب تکرار گردد؟ در خاتمه با ذکر این مراتب هشدار دادم:
” آقایان یک مسئله را باید کاملاً روشن سازم. ما در این اعمال مخاطره‏آمیز موفق بودیم برای اینکه ارزیابی ما از وضعیت ایران صحیح بود. ما معتقد بودیم، و به ما ثابت شد که حق با ما بوده است….
اگر بررسی ما اشتباه بود، ما با سر به زمین می‏خوردیم ولی خوشبختانه صحیح بود.“
” اگر ما سازمان سیا یک بار دیگر خواستیم چیزی شبیه این را امتحان کنیم، باید کاملاً مطمئن باشیم که مردم و ارتش همان را خواهند خواست که ما خواستار آنیم….“ ۳
_________________________________________
۱٫ کرمیت روزولت. کودتا در کودتا. ترجمه علی اسلامی، چاپ سوم، تهران، جاما، دی ۱۳۵۹، صص ۲۱۳-۲۱۵٫
۲٫ همان، صص ۲۲۰-۲۲۱٫
۳٫ همان، صص ۲۲۲-۲۲۳٫