نقش سرمایه‏‌گذاری های خارجی در توسعه صنعتی ایران ,سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۵۷

اولین حرکتها به منظور ایجاد صنایع ماشینی در ایران از دوران حکومت رضاخان آغاز شد. در این دوره صدور کالاهای سرمایه‌ای و ماشین‌آلات صنعتی به وسیله ممالک توسعه‏‌یافته به صورت یک رشته مهم از فعالیتهای اقتصادی درآمده بود. طی این دوره، دولت با در اختیار داشتن بخش اعظم امکانات مالی و اقتصادی کشور، اغلب کارخانجات را با منابع دولتی ایجاد نمود. درآمد حاصل از فروش نفت در اختیار دولت بود و دولت نیز ضرورتی برای سهیم کردن امکانات مالی خود با جامعه و بخش خصوصی نمی‏دید.

بخش خصوصی ایران، که مستقلاً از حمایت مناسب دولت برخوردار نبود، می‌کوشید تا با برخورداری از مشارکت خارجی، حتی به مقدار اندک، خود را زیر چتر حمایتی شرکتهای بین‌‏المللی و چندملیتی قرار دهد و از انواع امتیازاتی که سرمایه‏‌گذاران خارجی در ایران به دست می‏‌آوردند، بهره‌‏مند شود.
طی جنگ جهانی دوم و هنگام اشغال نظامی ایران به وسیله قوای متفقین، اقتصاد ایران با تورم و کمبودهای بی‏ سابقه مواجه گردید.
همزمان با این تغییرات در روند رشد نسبی بخش خصوصی تسهیلاتی نیز به منظور جلب مشارکت سرمایه‌گذاریهای خارجی صورت گرفت که عمدتاً در قالب ” قانون جلب و حمایت سرمایه‏‌های خارجی” تنظیم یافته بود. فعالیت شرکتهای عمده خارجی در ایران عملاً از سال ۱۳۳۶ شروع شد. در این سال دو شرکت آمریکایی و فرانسوی تاسیس شد.
صنایع ماشین‌‏آلات و لوازم الکتریکی و غیرالکتریکی، با ۳۷ مورد، بیشترین شرکتهای خارجی را به خود اختصاص داده بودند و صنایع شیمیایی و دارویی و وسایط نقلیه و لوازم حمل و نقل به ترتیب در مرتبه‌‏های دوم و سوم قرار داشتند. آمریکا اولین کشوری بود که بعد از جنگ دوم جهانی در ایران وارد سرمایه‌گذاری مستقیم گردید. فعالیت شرکتهای بزرگ آمریکایی و ژاپنی تا پایان دوره حکومت پهلوی همچنان در صدر شرکتهای خارجی در ایران باقی مانده است.
بررسی ماهیت این سرمایه‌گذاریها نشان می‌دهد که، همسو با اهداف صنعتی دولت، سرمایه‏‌گذاری این شرکتها نیز در جهت تامین تولید داخلی به منظور پاسخگویی به مصرف داخلی و جایگزینی واردات بوده است. گذشته از نوسانات سالانه، صنایع پتروشیمی، بالاترین سهم را در سرمایه‏‌گذاریهای خصوصی خارجی به خود اختصاص داده بود. پس از آن صنایع فلزی، ماشین‏‌آلات و لوازم الکتریکی و غیرالکتریکی، لاستیک‌سازی، مواد شیمیایی و داروسازی جزو مهم‏ترین صنایع جذب‏ کننده سرمایه‌های خصوصی خارجی بوده ‏اند.
نکته مهم دیگر این است که ترکیب جغرافیایی جذب سرمایه‏‌گذاریها در ایران به طور مستقیم و مشخص با ترکیب جغرافیایی واردات کشور همسو بوده است. در بخش صنعتی ایران، آثار مستقیم اشتغال‏زایی صنعتی، سرمایه‌گذاریهای خارجی بسیار محدود بوده است. ظاهراً علت اصلی این محدودیت تمرکز شدید فعالیت این مشارکتها در تعداد اندکی از صنایع سرمایه‏‌طلب بوده است. ایجاد و رشد صنایع جدید در ایران، مانند صنایع شیمیایی و دارویی، وسایط و لوازم حمل و نقل، عمدتاً به شرکتهای خارجی ارتباط داشته است. الگوی صنعتی انتقال یافته از طریق شرکتهای خارجی بر الگو و ترکیب مصرف جامعه ایرانی تاثیراتی داشت که جنبه‏‌های منفی آن بیش از جنبه ‏های مثبت آن ارزیابی می‏‌شود.
نتایج حاصل از بررسی حاضر نشان می‌دهند که در کشورهای در حال رشد نظیر جمهوری اسلامی ایران تنها در پرتو یک خط مشی سنجیده توسعه می‌‏توانند از نتایج مطلوب سرمایه‏‌گذاری و مشارکت خارجی بهره‌مند گردند و در عین حال تاثیرات سوء حضور سرمایه‌های خارجی را به حداقل ممکن محدود سازند.