قیام نجف علیه انگلیس (۱۹۱۸ م) و تکوین ” جمعیت نهضت اسلامی”

نزدیک به ۷۸ سال پیش، منطقه فرات مرکزی شاهد یک شورش محلی بود که در منابع فارسی تاکنون کمتر نامی از آن، و نقش ایرانیان در آن، به میان آمده است.
به گذشته باز گردیم، به سال ۱۹۱۸م/۱۳۳۶ق.، به گاه حاکمیت انگلیسیها بر غالب بخشهای سرزمین عراق. در این زمان شهر نجف نقش مرکزیت یک قیام مردمی را ایفا کرد که به “قیام نجف علیه انگلیس“ نامبردار شد. حضور هدایتگر و نقش تعیین‌کننده عده‌ای از روحانیان در قیام مسلّم به شمار می آید. انقلابیان موفق به سازماندهی یک تشکل سیاسی شدند و نام آن را “جمعیت نهضت اسلامی“ نهادند.

عده ای از علما، بزرگان، طلاب، پیشه وران و تهیدستان به نهضت پیوستند. شعله‌های قیام در نجف زبانه کشید. اعضای شاخه نظامی “جمعیت“ در اولین اقدام مسلحانه سروان مارشال، فرماندار انگلیسی، را نشانه گرفتند. در پی ترور مارشال، نیروی نظامی انگلیس، با ایجاد یک کمربند امنیتی و نظامی، شهر نجف را به محاصره درآورد. این محاصره مدت چهل و شش شبانه روز به درازا انجامید. سران شاخه نظامی دستگیر شدند و حکم اعدام آنان بیدرنگ صادر شد. در این میان، دبیر ایرانی “جمعیّت“ تنها عضو از کارد مرکزی “جمعیت نهضت” بود که موفق به فرار شد. خسارات جانی و مالی وارده به انگلیسیها از آغاز قیام تا انجام آن بسیار بیشتر از شورشگران بود. در پی سرکوب قیام، گروهی از اهالی نجف به تبعیدگاه گسیل شدند. خبر قیام و محاصره شهر نجف اشرف به گوش اکثر مردم عراق و فراتر از مرزهای این کشور رسید. مرجع بزرگ، آیت‌الله سیدکاظم یزدی، در جریان واقعه، تکاپوی فراوان مبذول داشت تا آرامش به شهر بازگردد و از هتک حرمت، خونریزی و خشونت پرهیز شود.

به گمان بسیاری از پژوهشگران، قیام نجف مقدمه انقلاب فراگیر سال ۱۹۲۰م عراق است و موجبات جدی تکاپو در اندیشه نیل به ازادی و استقلال را، که در این مقطع بروز و تجلی یافت و دو سال بعد به بار نشست، فراهم آورد. در این گفتار کوشش شده است تا با بررسی منابع موجود در پیوند با این رویداد به تبیین ریشه ها و زمینه های قیام بپردازیم و علل موجد، چگونگی رخداد و تاثیرات آن را ارزیابی کنیم.

جنگ جهانی اوّل و پیامدهای منطقه‌ای

جنگ جهانی اول در ۲۸ ژوئیه ۱۹۱۴م/۶ مرداد ۱۲۹۳ش با اعلام جنگ اتریش ـ هنگری به صربستان آغاز شد. این نزاع نظامی، که در ابتدا به مثابه یک تسویه حساب میان قدرتهای طراز اول اروپا تلقی می‌شد…